Reportaż z oblężonego miasta. Dżuma 156413 minut lektury

Reportaż z oblężonego miasta. Dżuma 156413 minut lektury

Gdańsk z dzieła Civitates Orbis Terrarum Brauna i Hogenberga, 1575. Tak wyglądało miasto, które dziesięć la przed publikacją tomu nawiedziła epidemia dżumy, opisana przez gdańskiego poetę. W prawym rogu zabudowania gdańskiego Gimnazjum, z którym związany był Cureus.

W 1564 r. Gdańsk został nawiedzony przez zarazę. Ludne portowe miasto, przeżywające okres swojego największego rozkwitu, straciło niemal połowę swoich mieszkańców. Jak wyglądała sytuacja w mieście podczas moru? Możemy się przekonać, czytając wyjątkowy liryczny reportaż, spisany przez gdańskiego poetę.


ACHACY CUREUS, RENESANSOWY POETA-MIESZCZANIN 

Achacy Cureus urodził się w 1530 r. w Malborku, ale swoje życie związał z Gdańskiem. Po studiach we Franfurcie i w Wittenberdze spędził trochę czasu w swoim rodzinnym mieście, kierując tutejszą szkołą, jednak wkrótce przybył nad Motławę, skuszony posadą w gdańskim Gimnazjum. Niedawno król Zygmunt August ogłosił swój edykt tolerancyjny, więc w mieście bez przeszkód rozwijał się renesansowy duch zmian, które niósł ze sobą protestantyzm.

Tworzący w łacinie Cureus, tak samo jak wszyscy humaniści Odrodzenia, garściami czerpał z form, mitologii i symboli świata antyku. Reprezentował jednak inny nurt niż poeci w Krakowie, tworzący dla króla i jego otoczenia. Cureus był poetą-mieszczaninem i na patronat tej warstwy społecznej liczył: swoje wiersze dedykował gdańskim patrycjuszom, czy tworzył okolicznościowe wiersze z okazji ich ślubów, narodzin lub pogrzebów.

Jedno z najlepszych dzieł Cureusa było również najbardziej ponure. W 1564 r. Gdańsk nawiedziła dżuma. – co nie było to niczym nadzwyczajnym w tak wielkim i ruchliwym portowym mieście (nad Motławą epidemia dżumy wybuchała również w 1529, 1538 i w 1549 r.). Jednak mór z 1564 r. zebrał największe śmiertelne żniwo: niemal połowa ówczesnej populacji miasta uległa chorobie. Poeta, na własnej skórze poznając grozę epidemii, napisał liryczny reportaż obrazujący epidemię, który nazwał Trenodią, w której opłakuje się nieszczęście w czasie szerzącej się zarazy gdańskiej (Threnodia qua deplorantur miseriae tempore grassantis pestis dantiscanae).

Ani człowiek, ani zwierzę nie jest odporne na plagę – rycina Hansa Weiditza, Augsburg 1532 r. Wokół chorego krzątają się osoby z zasłoniętymi twarzami, na jego boku widać ranę. Podłoga jest zaścielona zwłokami ludzi i zwierząt domowych – epidemia dotyka każdego życia.

ZATRUTE STRZAŁY APOLLA – UDERZENIE DŻUMY

Był czas, kiedy Febus wjechał swymi ognistymi końmi w znak lwa drapieżnego, gdy rozszalała się w mieście naszym zaraza, prawdziwa kara Boża. Na trzy miesiące wcześniej dała już znać o sobie. Załamany całkiem rozpamiętywałem te różne ciosy bolesne, jakie mi przyniosły dni ostatnie, bo i ja bolałem, straciwszy tu i ówdzie krewnych, których śmierć mi wyrwała. Łkałem po tych nieszczęściach.

Groźny Febus, od którego swoją relację zaczyna Cureus, to inny przydomek greckiego boga Apolla. Chociaż ten kojarzy nam się głównie ze słońcem, poezją czy wyrocznią w Delfach, ten syn Zeusa miał również swoje drugie, mroczniejsze oblicze. Wierzono że groty jego strzał mogą wywołać nagłą śmierć lub straszliwą zarazę – i takie właśnie strzały w poetyckiej interpretacji Apollo wystrzelił w stronę Gdańska, podobnie jak w Iliadzie zesłał epidemię na Achajów.

W czasach epidemii śmierć była wszechobecna i nie było rodziny, której nie dotknęłaby jakaś tragedia. Achacemu dżuma zabrała brata Jana i siostrę Brygidę. Czas epidemii był momentem nadzwyczajnym, podczas którego zwykłe ludzkie prawa i normy nie obowiązywały. Przerażenie i pesymizm dominowały nad zbiorową psyche. Pod wpływem tych emocji poeta opuszcza swój dom:

Głowę już miałem do niczego, serce na nic nieczułe, niespokojnego byłem ducha. Myśl moja była niespokojna, brakło przyjaciela, który by słowem pocieszył mnie w tym bólu. Każdy kąt w mym domu zdał się ciasny, nie było gdzie krokiem stąpić. Pospieszyłem więc szybko na skrzyżowanie ulic miasta.

Przemierza miasto, kontynuując swoją relację:

WOKÓŁ MIASTA – STRATOWANE DARY CERERY

Widok miasta przez te liczne pogrzeby był smutny. Znakiem ich były białe płótna. Gdy doszedłem na pole, spodziewałem się czegoś radośniejszego, ale jego wygląd był jeszcze smutniejszy od opuszczonego miasta. Strwożone bóstwa polne poświstywały jakąś pieśń płaczliwą i smutnym dźwiękiem dawały oznaki swego żalu, bo zniszczone zboże podobne było całkiem do zgniłego nawozu, a ziemia leżała zbita mokrymi deszczami.

Białe płótna służyły nie tylko do owijania trupów. Również białym płótnem – lub białym krzyżem – oznaczano domostwa, które zostały dotknięte chorobą.

Fragment obrazu Tryumf Śmierci Pietera Bruegla starszego, namalowanego ok. 1562 r. – dwa lata przed zarazą w Gdańsku

Jak każde większe miasto, Gdańsk był otoczony nie tylko murami i fosą, ale również wianuszkiem pól, ogrodów i małych osad. Miasto potrzebowało swojego rolniczego zaplecza, dostarczającego żywności – ale również te niewielkie społeczności nie uniknęły choroby.

Tu i ówdzie błąkało się bydło bez pasterza, szło błędnie gdzieś przez pola szerokie, tratując nogami cenne dary płowej Cerery, zanim jeszcze do żniw doszły. Bo pomarli na straszną zarazę pasterze i chłopi, co powinni byli dopilnować plonów.

Płowa Cerera, w przeciwieństwie do Apolla, nie bywała mrocznym bóstwem – ta pochodząca z tradycji rzymskiej bogini była obiektem kultu zwłaszcza italskich rolników i plebejuszy, a swoją opieką otaczała plony, macierzyństwo i zboża.

To musiał być koszmarny widok – zaniedbane pola, po których chodziło bezpańskie bydło, którego nie miał kto doglądać. Część zwierząt również uległa chorobie: szerzy się pomór bydła i ścierwo wala się na twardej ziemi.

Im niższa warstwa społeczna, tym większy odsetek śmiertelności – najbogatsi mogli sobie pozwolić na opuszczenie miasta wraz ze swoim najcenniejszym dobytkiem i udanie się do swoich wiejskich rezydencji, ale zarówno plebs, jak i chłopi nie mogli sobie pozwolić nawet na próbę ucieczki przed dżumą.

Gorszy nawet widok czekał na śmiałków, którzy zechcieliby obserwować miasto z wysokości okolicznych wzgórz.

ZBIOROWE CMENTARZE U STÓP WZGÓRZ

Zawracając stąd szybkim krokiem podążyłem na wzgórza, ale i tu nie zaznałem spokoju. Tu także smutne górskie nimfy Oready wydawały jęki, opłakując czarny swój los bo widziały, jak tu chłopcy i dorodne dziewczęta często szli dawniej lekkim krokiem, unosili się w tańcu, biegali po szczytach tych wzgórz , a teraz widziały, jak pod tymi samymi górami składali swoim kochankom smutne ofiary. Także bogini kwiatów, Chloris, opłakiwała swój los, widząc z wierzchołka góry jak zostały skalane jej skarby, bo sroga Parka przeznaczyła na wstrętne groby wiele kwiatów i wieńców (…) Tam znowu u podnóża twego wysokiego szczytu Góry Gradowej, zbudował zacny troskliwy senat szałasy, do których z miasta zwożono bezimiennych zmarłych zebranych na wozach.

Gdy brakowało miejsca na przykościelnych cmentarzach, zmarłych grzebano w zbiorowych mogiłach, najlepiej oddalonych od miasta. W pewnym momencie przestawano dbać o poprawny pochówek – liczył się czas. Dziesiątki, setki zwłok wrzucano do płytkich mogił wykopanych przy Górze Gradowej – możemy sobie tylko wyobrażać odrażający smród rozkładu i śmierci, który musiał roznosić się po okolicy.

Der Hagels Berg, czyli Góra Gradowa, nazywana w starszej polszczyźnie Jagiełową Górą (Jagieł/Hagel był w legendzie okrutnym władcą, mającym swoją siedzibę na szczycie wzniesienia. ), która w połowie XVI wieku nie była jeszcze silnie ufortyfikowana. U stóp wzgórza znajdował się cmentarz.

Ustronne miejsca, jeszcze niedawno służące za miejsca schadzek młodych gdańszczan i gdańszczanek, stały się polami śmierci, najbardziej wyraźnym znakiem dżumy. Wśród wykopanych w pośpiechu dołów kręcili się ludzie zwożący kolejne upiorne transporty na drewnianych wozach. Grabarze musieli palić fajki, jako że według powszechnej opinii dym miał być jedną z metod bronienia się przed zarazą.

Samo miasto, choć wyludnione, również było sceną makabrycznych wydarzeń.

OBLĘŻONE MIASTO – CHAOS

(…) Widziałem, ile się z miasta na noszach wynosiło trupów i wiozło na wozach, że i tyle nie widzieliśmy przed dziesięcioma laty, kiedy padł na nas strach wojny z powodu zbrojnego napadu księcia Eryka.

 

W pewnym sensie, Gdańsk był w stanie oblężenia. Tak jak w przypadku zagrożenia obcych wojsk, sytuacja była niezwyczajna, obowiązywały inne prawa i zachowania. Tylko w tym wypadku nie można było wygrać z niewidzialnym przeciwnikiem, a jedynie go przeczekać.

Cureusowi atmosfera zagrożenia skojarzyła się z rzeczywistością z 1554 r., kiedy zaczynały się wojny o dominację nad Morzem Bałtyckim. Przeciwnikiem króla Zygmunta Augusta był Gustaw I Waza, pierwszy protestancki władca Szwecji, którego synem i następcą był książę Eryk, mający później objąć tron jako Eryk XIV.

Achacy widok po przejściu epidemii porównuje do wojennej pożogi:

Widzieliśmy z zabudowaniach wiejskich, w bramach miasta gromadne pogrzeby zarazą wybitych nie inaczej, jak po dzikich wojnach Marsa, gdy na różnych miejscach leżą zwalone ciała (…)

Poeta, zrozpaczony tymi obrazami, wznosi błagania i modli się do Boga, aby odstąpił od karania wiernych. Achacy zwraca uwagę na demoniczną uniwersalność Czarnej Śmierci i spustoszenia, jaki czyniła w ustalonym systemie społecznym:

Bierze niewinnego, ledwie narodzonego tak samo jak i bezbożnego; chciwa ta zaraza nikogo nie oszczędza, godzi w cały ród ludzki.; młodzieńców i starców, dotkniętych nią, śmierci oddaje. Starzy rodzice zostawiają swe potomstwo, czego nie robi żadne zwierzę bezrozumne. Dzieci, synowie zapomniawszy o swej powinności opuszczają własnych rodziców. Gdzież wierni przyjaciele? Nie ma ich nigdzie. Brat odchodzi od brata, siostra, tknięta zarazą, od siostry. Rzecz straszna do powiedzenia: żona od męża ucieka i zrywa wierność związku prawnego (…) żadna położnica nie wydobywa żywego dziecka, tyle przy porodzie zginęło młodych kobiet. Tysiąc osesków przy przedwczesnych porodach rozerwało łono, ledwo gdzieś jedno zostało przy życiu.

Zaraza niszczyła więzi rodzinne; desperacja i poczucie nieuniknionego były powodem większej rozwiązłości seksualnej i odchodzenia od przyjętych norm. Noworodki nie miały niemal żadnych szans – nawet w normalnych czasach śmiertelność niemowląt była niezwykle wysoka, a podczas epidemii były one pierwszymi ofiarami.

Oto zaraza niejako przegląda wnętrza domów i ledwie znajdzie się dom, którego by ona nie odwiedziła. (…) Do gruntu zdewastowała wszystkie domy, w niewielu dozwoliła że dwoje, troje zostało. W niektórych domach w jednej godzinie były cztery, niekiedy trzy pogrzeby. Stąd idzie taki żal, ludzie płaczem napełniają miasto, jękami rozpaczy, we łzach szukają ulgi w swych stratach.

KARNAWAŁ SZALEŃSTWA

Niezliczone obrazy ludzkich tragedii, napięcie związane z oczekiwaniem na chorobę, czy utrata bliskich potrafiły wywołać w ludziach prawdziwe szaleństwo.

Ten się kaleczy żałośnie ostrymi paznokciami po twarzy i zadaje sobie wielkie rany w głowę. (…) Okrutna choroba wielu odebrała rozum: więc zwariowani uzbrojeni rzucali się  z domów na drogę, tamten dobywał miecza, by przebić własne wnętrzności ów rzucał się do zimnej wody. Byli i tacy, co oddawali ducha kark złamawszy, bo wskutek zarazy wyskakiwali z okien szerokich.

Kiedy zwykłe prawa nie obowiązywały, bo brakowało tych, którzy mogli je egzekwować, zwiększała się też liczba przestępstw. Opustoszałe domy okradano, napadano na podróżników, gwałcono kobiety, którym zaraza odebrała mężów, braci czy ojców. Nie można się dziwić, skoro:

Ratusz stoi zamknięty, milczą sądy publiczne, znika honor miasta, obrona sądowa. Nieposkramiany lud odstąpił od praw pisanych, każdy żyć teraz pragnie wedle własnego sądu.

STRATA I GNIEW, CZYLI KTO CIERPI NAJBARDZIEJ

Wstyd, ale za ostatnią przysługę zmarłym żądają dwa, trzy razy większej zapłaty , co jest wbrew prawu i uczciwości. Każdy wszystkie drobne rzeczy, które dają życiu ludzkiemu ziemia i morze, wycenia wedle swej woli. Tak czyhają na zyski, za byle co kupują, sprzedając zaś stawiają cenę, jaka się komu podoba. Stąd nowe żale, stąd jęczy biedota, bo dręczy biedaków głód, ta już nowa plaga.

Strona tytułowa Trenodii... Achacego Cureusa. Dzieło zostało wydane w drukarni Jakuba Rhode, który publikował sporo na zamówienie Gimnazjum i Rady Miejskiej. Oprócz tego jego oficyna wydała tak ważne dla kultury starego Gdańska dzieła jak rozmówki polski-niemieckie Volckmara, kalendarze i dzieła z rycinami Dickmanna.

Najbardziej, oczywiście,ucierpieli najbiedniejsi. Nie tylko dlatego, że nie było ich stać na ucieczkę z miasta czy na lekarstwa i wizytę medyka, ale również z powodu niskiego poziomu higieny, nędznych warunków mieszkaniowych i mało zróżnicowanej diety.

Maria Bogucka opisała symboliczny obraz po epidemii: kiedy zaraza odpuściła, do miasta wracają bogaci kupcy, ich rodziny i dobytek, schowany w wielkich kufrach. Ci którzy przeżyli, obserwowali to z narastającym gniewem i frustracją – ten który miał pieniądze mógł więcej, budziło się poczucie niesprawiedliwości. 

Od dawna już narastał konflikt pomiędzy biedniejszą większością a najbogatszą elitą. Patrycjat zgarniał większość dochodów i posiadał realną władzę, co nie podobało się tysiącom mieszkańców pozbawionych podobnych przywilejów. Już w pierwszej połowie XVI wieku pospólstwo podnosiło głowę, jednak wciąż nieskutecznie.

W rok po epidemii stosunki zaostrzyły się jeszcze bardziej – być może również z powodu społecznego niezadowolenia i gniewu spowodowanego niedawną plagą. Potężne cechy browarników i rzeźników otwarcie sprzeciwiły się miejskiej arystokracji – ta jednak wykorzystała polityczne podziały i skłóciła opozycję, której dążenia się załamały. Dopiero wiek musiał minąć, zanim pospólstwa i biedota Gdańska stworzą potężną polityczną siłę.

Sam Achacy Cureus kontynuował swoją poetycką ścieżkę aż do 1573 r., kiedy to opuścił Gimnazjum i został pastorem w kościele św. Bartłomieja. Ostatnie lata życia były jednak dla poety dosyć gorzkie – oskarżony o sprzyjanie kalwinizmowi, został przeniesiony do Steblewa. Zmarł w 1594 r.

WYKORZYSTANE ŹRÓDŁA

  • Posługiwałem się tłumaczeniem Trenodii... Mariana Szarmacha zamieszczonym w zbiorze Poezja renesansowa na Pomorzu pod red. B. Nadolskiego
  • M. Bogucka: Życie codzienne w Gdańsku
  • B. Nadolski : Achacy Cureus – poeta gdański z czasów Zygmunta Augusta
  • E.Cieślak, C.Biernat: Dzieje Gdańska
  • Zbiory cyfrowe U.S. National Library of Medicine
  • Gdańsk z dzieła Civitates Orbis Terrarum Brauna i Hogenberga, 1575.

 

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

%d bloggers like this: