Doktor Joachim Oelhaf i sekcja potwornego płodu13 minut lektury

Doktor Joachim Oelhaf i sekcja potwornego płodu13 minut lektury

Teatr anatomiczny na Uniwersytecie w Lejdzie, rycina autorstwa Willema van Swanenburgha z około 1610 r.


Oczy wszystkich zebranych skupione były na centralnym miejscu wypełnionej blaskiem świec sali. Tam, na stole sekcyjnym, leżało zdeformowane ciało noworodka. Już za chwilę w gdańskim auditorium anatomicum miał rozpocząć się makabryczny spektakl dwóch aktorów, w którym główna rola przypadła doktorowi Oelhafowi.


REWOLUCJA ARTYSTÓW I LEKARZY

Mieszczanie zebrani w amfiteatralnej sali całą swoją uwagę skupili na każdym ruchu dłoni doktora. Joachim Oelhaf musiał przejść długą drogę do tej chwili – zaczynając od najważniejszego uniwersytetu świata protestanckiego, czyli saskiej Wittenbergi, kończąc na francuskim Montpellier, które opuścił już z tytułami doktora filozofii i medycyny.

Jednak to inne ośrodki były kluczowe w procesie kształtowania umysłów prawdziwie nowoczesnych lekarzy i anatomów. Miejscem pielgrzymek wszystkich aspirujących medyków były kraje włoskie – słynąca ze swoich botaników Piza, Padwa i matka europejskich uniwersytetów – Bolonia. Nie inaczej było z Oelhafem, który spędził na Półwyspie Apenińskim kilka lat.

Zaczynając od schyłku XIV wieku, w wielowiekowej tradycji nauczania w duchu rzymskiego lekarza Galena, którego autorytet nie był podważany przez całe scholastyczne średniowiecze, pojawiły się wyłomy. Renesansowym umysłom nie wystarczało już wertowanie starych ksiąg i czytanie przestarzałych opisów i zawierzanie starym autorytetom – pojawiła się potrzeba poznania żywych i martwych ludzkich tkanek poprzez praktykę i doświadczenie, a nie teorię i analogię do organizmów zwierzęcych.

Impuls do zmian dali lekarze i artyści Odrodzenia. Sekcje zwłok, niegdyś będące owiane religijnym tabu, stawały się teraz narzędziem do lepszego poznania ludzkiego ciała – co było niezbędne zarówno na uniwersytecie, jak i w pracowni malarza czy rzeźbiarza. Rewolucją była działalność wielkiego Wesaliusza, który przeprowadzał sekcje  na ludzkich zwłokach i opublikował monumentalne dzieło De humani corporis fabrica, które wraz ze swoimi licznymi rycinami stało się na długo podstawowym dziełem traktującym o ludzkiej anatomii.

Wesaliusz w swoim dziele użył również określenia theatrum anatomicum – teatr anatomiczny – na miejsce, w którym miały odbywać się sekcje zwłok otwarte dla publiczności. Już chirurg Alessandro Benedetti w 1497 roku postulował potrzebę nauczania kolejnych pokoleń studentów poprzez praktykę i pokazywanie poszczególnych organów podczas pokazów w specjalnie przygotowanym na wzór antycznych teatrów miejscu, jednak musiało minąć wiele lat, zanim jego wskazówki zaczęły być wprowadzane na szeroką skalę wewnątrz murów europejskich akademii.

 


Pobierz darmowy ebook GDAŃSKIE MAKABRESKI – Swoje tajemnica posiadają wszystkie miasta – zwłaszcza te, które mogą pochwalić się tak bogatą i ciekawą historią jak Gdańsk. W Makabreskach zebranych jest kilka mniej znanych gdańskich opowieści, związanych z mroczniejszą stroną życia w mieście. O czym można przeczytać w środku? Między innymi o dżumie i trądzie, sekcjach zwłok, paleniu czarownic i o ciężkim zawodzie gdańskich chirurgów. Zamiast kolejnego spaceru ulicą Długą czy zdjęcia z Neptunem, po przeczytaniu “Makabresek” będzie można udać się na wyprawę na szczyt Szubienicznej Góry lub śladami Czarnej Śmierci. Publikacja jest do pobrania za darmo.


 

NAUKA I WIDOWISKO – ŚMIERĆ, NAGOŚĆ I WNĘTRZNOŚCI

W Gdańsku podobne miejsce pojawiło się w słynnym protestanckim Gimnazjum Akademickim, które mieściło się w byłym klasztorze franciszkanów na Starym Przedmieściu. Znajdowało się we wschodnim skrzydle Gimnazjum i nosiło nazwę auditorium anatomicum – audytorium anatomicznego, ponieważ poza sekcjami odbywały się tam również wykłady i dyskusje. Prostokątna sala, upchnięta między biblioteką a prezbiterium kościoła św. Trójcy, była wyposażona we wznoszące się wokół stołu sekcyjnego rzędy siedzeń.

Narzędzia anatomiczne – rycina z De humani corporis fabrica Wesaliusza, Padwa 1543

Gdańskie auditorium anatomicum nie było jednak klasycznym teatrem anatomicznym, które zaczęły pojawiać się od koniec XVI wieku. Najstarsze i najsłynniejsze powstały w Lejdzie (1579) i Padwie (1594 r.). Owalne konstrukcje, budowane na wzór amfiteatrów, przyciągały rzesze zainteresowanych budową ludzkiego ciała. Sekcje, dotychczas przeprowadzane na cmentarzach, w aptekach lub w prywatnych kwaterach, teraz zyskały prawdziwie teatralną oprawę, symbolicznie stanowiąc początek pewnej nowej epoki.

Publiczne prezentacje anatomiczne, chociaż zmonopolizowane przez uniwersytety, zaczęły przyciągać nie tylko lekarzy i studentów. Zwykli obywatele chcieli wziąć udział w tym ponurym spektaklu, w którym lekarze i anatomowie grali główne role, prezentując zebranych trupie wnętrzności, poszczególne organy i wszystko, co mogło kryć się pod cienką warstwą ludzkiej skóry. Dopełnieniem widowiska w centrum był wygłaszany jednocześnie wykład, ponieważ, koniec końców, całość miała służyć przede wszystkim poszerzaniu wiedzy. Całość budziła w uczestnikach silne emocje, które w swoim wierszu wyraził Hieronim Morsztyn, przebywający w Padwie na początku XVII wieku i będący świadkiem spektaklów anatomicznych:

 

O Boże, jakie ścia i tajemnice,

Jakie przegrody, ścieżki i granice

Natura w brzuchu niewieścim zawarła! (…)

Jakie w żywocie macierzyńskim fochy,

Jakie do nerek ulice i lochy (…)

W niektórych teatrach anatomicznych nie brakowało również dekoracji. Oczywistymi rekwizytami były szkielety – zarówno ludzkie, jak i zwierzęce – ustawione w wymyślnych pozach, a także gabloty z narzędziami chirurgicznymi i freski przedstawiające wielkich uczonych z Hipokratesem na czele. Niekiedy wielodniowe pokazy były uatrakcyjniane grupami muzycznymi, którzy dodatkowo nadawali całości teatralnego charakteru.

Skąd jednak pozyskiwano ciała, które miały zostać poddane tym wszystkim zabiegom? Mimo wszystko, wystawienie ludzkiego ciała na widok publiczny i otwarcie go było czymś szczególnym i odbiegającym od normy. Żeby pośmiertnie uchronić zwłoki pobożnych i szacownych obywateli, szybko powstały odpowiednie prawa regulujące ten aspekt przedstawień. I tak najczęściej na stole sekcyjnym pojawiali się zmarli przestępcy – na obrazie Rembrandta Lekcja anatomii doktora Deijmana tytułowy uczony dokonuje sekcji mózgu powieszonego za rozboje krawca Jorisa Fonteijna. Sekcjom poddawano jednak również innych zmarłych, za życia znajdujących się poza nawiasem społeczeństwa – żebraków, włóczęgów czy bezimiennych podopiecznych przytułków i szpitali. Od tych reguł zdarzały się oczywiście liczne wyjątki.


Polub nas również na Facebooku i Instagramie. Dziękuję!


Nie zawsze jednak zgromadzona publiczność wykazywała się wymaganym szacunkiem. Publiczne sekcje, z całą swoją teatralną atrakcyjnością, dla wielu były jedynie rozrywką, a nie źródłem wiedzy. W owalnym przestrzeniach zdarzały się ekscesy -jak chociażby wulgarne żarty wobec nagich zwłok kobiecych. Człowiek epoki baroku – gdzie śmierć wciąż była codziennym gościem i wiernym towarzyszem licznych wojen – wykształcił w sobie pewne zamiłowanie do brzydoty i groteski, dlatego theatrum anatomicum z czasem tracił znaczenie akademickiego narzędzia, a stawał się rozrywkowym widowiskiem dla mas.

 

POTWORNY PŁÓD Z PRUSZCZA

Sekcja, którą doktor Oelhaf przeprowadził w lutym 1613 roku, nie była przeprowadzona na zwłokach złodzieja, mordercy czy innego wyrzutka, tylko na niemowlęciu. Anna Krop całe swoje życie spędziła w Pruszczu -w tej wsi grabarzem był jej ojciec Szymon Benneken i tutaj swój fach wykonywał jej mąż Bartłomiej. Anna zaczęła rodzić 27 lutego 1613, zaledwie kilka miesięcy po ślubie. Była godzina szósta, w całej wsi było ciemno i cicho, jedynie w domu szewca musiało panować poruszenie.

Najpierw na świat przyszły dwie żywe, niewielkie dziewczynki, które były dobrze zbudowane. Zaraz po nich Anna wydała na świat dziecko, którego płeć trudno było określić, a które Oelhaf nazwał  foetus monstrosus., czyli monstrualnym płodem. Płód monstrualny, gdy ujrzał światło , trochę się poruszał, jednak niebawem przestał się poruszać i zmarł.

Dla niedoszłej matki ten widok musiał spowodować szok. W pośpiechu ochrzczono dwie pozostały córeczki, które jednak wkrótce podążyły śladem ostatniego z rodzeństwa – obie zmarły w ciągu kolejnych dni. Niestety, inny scenariusz był niemalże wykluczony. Ciąża mnoga w przypadku trojaczków w 90% przypadków kończy się przedwczesnym porodem, wyższe również jest ryzyko śmierci. Zimą 1613 roku, w dodatku na wsi, trojaczki nie miały żadnej szansy na przeżycie. O dalszych losach Anny i Bartłomieja Krop nie wiemy nic.

   Foetus monstrosus z broszury Oelhafa, Gdańsk 1613

Już 28 lutego zwłoki zdeformowanego dziecka pojawiły się w gmachu Gimnazjum Akademickiego, gdzie doktor Joachim Oelhaf miał przeprowadzić ich publiczną sekcję. Profesor anatomii musiał czuć zarówno ekscytację jak i zdenerwowanie, chociaż w przeszłości przeprowadził już kilka autopsji. Na jego stole sekcyjnym pojawiło się dziecko z wadami śledziony, ciało zmarłego gdańskiego profesora Bartłomieja Keckermanna i głowa bliżej nieznanego mężczyzny.

Ten przypadek był jednak wyjątkowy. Anatomowi towarzyszyła publiczność, złożona z uczniów Gimnazjum i miejskich dostojników, a również samo ciało poddawane precyzyjnym cięciom musiało wzbudzić wiele emocji.

Anatomiczny spektakl przeprowadzony w auditorium anatomicum pozostawił po sobie ślad w postaci najsłynniejszego dzieła napisanego przez Joachima Oelhafa.

Foetus monstrosus…wydane przez gdańską oficynę Andrzeja Hünefelda, jest zaledwie kilkustronicowym dokumentem. Raport zawiera relację z sekcji (podzieloną na opis cech zewnętrzny i organów),  publiczny list do szwajcarskiego uczonego Gasparda Bauhina oraz rycinę przedstawiającą tytułowy płód.

Lektura broszury, którą Bauhin przedrukował później w swoim popularnym dziele, daje nam wyobrażenie jak silne emocje musiał wywołać w widzach Oelhaf, otwierając leżące przed nimi zwłoki.

Głowa dziecka, w porównaniu do reszty ciała, była nienaturalnie duża. Górna warga była rozszczepiona; w lewym oczodole brakowało gałki. Większość czaszki była ciasno opatulona czymś podobnym do błony wypełnionej żółtawym płynem. Przez cienką warstwę skóry na brzuchu widać było czerwone organy, wśród nich serce, pojedyncze płuco i wątrobę. Jedynie prawa noga była po części wykształcona, ale była zdeformowana i zaopatrzona jedynie w trzy palce. Już ten widok musiał wzbudzić lawinę szeptów, komentarzy i innych dźwięków, wśród których mogły znaleźć się westchnienia obrzydzenia. Wszyscy jednak napierali do przodu, stając na palcach, nie chcąc stracić ani chwili ze spektaklu, na które mieli szczęście się dostać – zaraz profesor miał przecież użyć narzędzi z bogatego arsenału anatoma.

Ludzki szkielet w zamyślonej pozie – rycina z De humani corporis fabrica Wesaliusza, Padwa 1543. Opublikowanie tego dzieła – wraz ze swoimi licznymi ilustracjami – było prawdziwą rewolucją w dziejach rozwoju anatomii człowieka.

Mózg okazał się spory i zwiotczały. Serce również nie miało zwyczajnego kształtu. Organy wewnętrzne były miękkie i wypełnione białym i żółtawym płynem, który wypływał z każdego naciętego miejsca na blat stołu. Oelhaf nie stwierdził obecności pęcherza i organów płciowych, ale jako pozostałe z trojaczków urodzonych przez Annę Krop były dziewczynkami, założył że również i ten płód był żeński – teoria ta miała dodatkowy argument w postaci położenia kości ogonowej.

Gdyby współczesny lekarz spojrzał na noworodka z Pruszcza, nie zobaczyłby potwornego płodu, tylko dziecko dotknięte rzadkim zespołem wad wrodzonych, najprawdopodobniej zespołem braku pępowiny. Nawet dysponując całą dzisiejszą wiedzą i najnowocześniejszą aparaturą medyczną, współczesny lekarz nie mógłby uratować dziecka Anny Krop. 

ANATOMIA PO GDAŃSKU

Działalność Oelhafa przetarła szlaki kolejnym pokoleniom lekarzy i anatomów gdańskich. Kolejni profesorowie Gimnazjum Akademickiego, wśród których największą sławę zdobyli i Laurentius Eichstadt i Johann Adam Kulmus, przeprowadzali publiczne sekcje oraz autopsje zwłok dla swoich studentów, porzucając w ten sposób staroświeckie już sztywne trzymanie się samej teorii. Na te lekcje uczęszczali też członkowie cechu chirurgów i balwierzy, dzięki czemu Gdańsk posiadał wykwalifikowaną kadrę tych medyków.

Samo pomieszczenie mieszczące auditorium anatomicum podczas kolejnych dekad kilkukrotnie było odnawiane. Zmianę przyniósł dopiero rok 1741, w którym Rada Miejska zdecydowała o zmianie miejsca przeprowadzania sekcji – według anegdoty jednym z powodów tej zmiany były narzekania Samuela Willenberga, ówczesnego profesora prawa, który nie mógł znieść fetoru towarzyszącego sekcjom. Nowe theatrum anatomicum umieszczono w Bramie Szerokiej.

Kariera samego Oelhafa nie zakończyła się jedynie na piastowaniu godności profesora w Gimnazjum. Przez pewien okres przebywał na dworze króla Zygmunta III Wazy gdzie został mianowany lekarzem królewskim. W rodzinnym Gdańsku spłynął na niego jeszcze jeden zaszczyt – Rada Miejska powierzyła mu funkcję fizyka miejskiego, który sprawował nadzór nad kwestiami higieny, opiekował się miejscami w których leczono chorych i aptekami, starał się przeciwstawić epidemiom i ich śmiercionośnym żniwom. Korzystając ze swojej pozycji, zainicjował stworzenie małego ogrodu botanicznego na wałach miejskich, gdzie uprawiał liczne rośliny i zioła lecznicze.

W 1626 opublikował De seminario pestilenti zadedykowane królowi polskiemu, które było owocem badań Oelhafa nad zarazą. Cztery lata po wydaniu tego dzieła w Gdańsku wybuchła epidemia, a sześćdziesięcioletni Oelhaf ruszył z pomocą chorym. Niestety, tą ostatnią walkę przegrał – zmarł w skutek zarażenia się od swoich pacjentów i został pochowany w Bazylice Mariackiej.

[google_map_easy id=”1″]

 

WYKORZYSTANE ŹRÓDŁA

  • A. Szarszewski, M. Bogotko-Szarszewska: Auditorium Anatomicum and Theatrum Anatomicum in Gdansk
  • A. Szarszewski i in.: Joachim Oelhaf and the first public autopsy in Gdańsk in 1613
  • E. Olechnowicz: Theatrum anatomicum – ciało jako widowisko
  • R. Porter: The Greatest Benefit to Mankind: A Medical History of Humanity
  • W. Szumowski: Historia medycyny 
  • R. Grześkowiak: Amor Curiosus. Szkice o osobliwych tematach dawnej poezji erotycznej (zawarte w tomie wiersze Hieronima Morsztyna)
  •  Fragment ryciny Willema van Swanenburgha z około 1610 r. (źródło: Wikimedia Commons)
  •  Rycina z Foetus monstrosus Joachima Oelhafa (źródło: pbc.gda.pl)
  •  Ryciny z De humani corporis fabrica (źródło: e-rara.ch – cyfrowe zbiory bibliotek szwajcarskich)

 

3 thoughts on “Doktor Joachim Oelhaf i sekcja potwornego płodu13 minut lektury

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

%d bloggers like this: