W średniowieczu Osiek był – obok Głównego, Starego i Młodego Miasta – jedną z czterech gdańskich gmin miejskich. Chociaż w epoce nowożytnej Osiek został wchłonięty przez Stare Miasto, a samo miano niegdysiejszej osady przylgnęło do jednej z ulic, wciąż w uliczkach Osieka i ich nazwach jest zaklęte dziedzictwo minionych wieków. Oto #6 najstarszych nazw ulic Osieka.

Czym był Osiek? U swoich początków symbolicznym wyrazem nowych, krzyżackich, rządów nad Gdańskiem. Po zdobyciu miasta w 1308 r. Zakon przesiedlił tutaj rybaków, którzy dotychczas zajmowali okolice grodu, na którego miejscu z kolei w kolejnych latach miał wyrosnąć gotycki zamek. Obszar Osieka można mniej więcej określić przez wyznaczenie obszaru ulic: Rybaki Górne do placu Obrońców Poczty, ulicę Tartaczną, Podwale Staromiejskie i Stolarską.

W 1312 r. Krzyżacy wystawili dokument, w którym po raz pierwszy pojawia się nazwa osiedla (Hachelwerk). Wielki Mistrz Karol von Trier potwierdza przesiedlonym rybakom ich prawo do połowu ryb i bałtyckiego złota, czyli bursztynu. Najprawdopodobniej ludność Osieka w głównej mierze była u swojego zarania słowiańska; na samym początku XV wieku opisuje się ich w dokumencie jako Polaków. Nazwa dzielnicy miała pochodzić od zasieków i płotów, które ją otaczały. Mieszkańcy średniowiecznego Osieka posługiwali się prawem polskim, również po 1308 r.

Teren na którym osiedlili się rybacy był niełatwy: podmokły oraz skłonny do podtopień. Ślady związków Osieka z wodą widać również na późniejszych mapach – Osiek przecinają błękitne żyłki cieków wodnych i kanałów. Centrum Osieka znajdowało się w rejonie dzisiejszej ulicy Panieńskiej. Przy tej ulicy (z początku nazywanej Ciemniczną) znajdował się ratusz Osieka, a pierwotna nazwa ulicy odnosiła się do więzienia istniejącego w podziemiach budynku, który niekiedy nazywano “polskim ratuszem” (został rozebrany dopiero w XVII wieku). W średniowieczu na Osieku powstała krzyżacka łaźnia, tartak oraz garbarnia; mieszkańcy Osieka mogli wykorzystywać kanały aby dopływać łodziami do swoich domów.

Stare Miasto pochłonęło Osiek wraz z jego niezależnością po 1454 roku (przez jakiś czas osiedle należało administracyjnie do Głównego Miasta). Mieszkańcy Osieka należeli do pobliskiej parafii św. Katarzyny. Do najważniejszych punktów nowożytnego Osieka należały budynki będące wyrazem zwiększonej wrażliwości społecznej: Dom Poprawy oraz Dom Dobroczynności, czyli zachowany do dzisiaj budynek sierocińca.

#1 OSIEK – 1312 R. (HACHELWERK/HAKELWERK)

Niegdysiejsza osada, chociaż wchłonięta przez Stare Miasto, pozostawiła w spadku swoją nazwę jednej z ulic. Pierwotnie dzisiejszą ulicę Osiek nazywano Vergessene Gasse – ulicą Zapomnianą – jako taka pojawia się w 1624 r. , ale już na początku XVIII wieku nazwa nazwa dzielnicy przeszła ostatecznie na tę ulicę (w różnych wariantach – Hackel Werck/Hackelwerk/Hakelwerk). Wzdłuż ulicy płynęła odnoga kanału Raduni, która była odpowiedzialna za nietypowy kształt ulicy, zachowany do dnia dzisiejszego – ciek zniknął z gdańskiego krajobrazu dopiero na przełomie XIX i XX wieku. Do najważniejszych budynków ulicy należała XVIII-wieczna olejarnia, wykorzystująca energię wodną Małej Raduni, znajdująca się pomiędzy Browarną a Panieńską. Dzisiejsza zachowana zabudowa to dawna szkoła dla chłopców z 1878 r. i liczne kamienice z XIX i XX wieku.

#2 KROSNA – 1478 R. (RAMPAWER KIRCHHOFF)

Dzieje tej ulicy to historia przypadku i pomyłki. W tym rejonie – pomiędzy Stajenną, Osiekiem, Rybakami Dolnymi i Starymi Domkami. – istniał stary cmentarz Rembowski lub Rębowski, na którym grzebano mieszkańców Osieka – i to właśnie on jest w 1478 r. wzmiankowany jako Rampawer kirchhoff. Jak wiele innych cmentarzy, które powstały w obrębie miejskich fortyfikacji, również nekropolia na Osieku została zlikwidowana, a na „odzyskanym” terenie szybko wyrosły budynki mieszkalne. Teren zaczął być nazywany Rammbau (Rębowo/Rembowo), co zaczęto tłumaczyć jako miejsce ram do bielenia płótna. Pojawiły się Stare Krosna (der alte Rahm) oraz Nowe (neuer Rahmbau); zaś pobliska uliczka Krosienka występowała jako Małe Ramy (Klein Rammbau). Interpretacja nazwy nie była całkowicie pozbawiona sensu – wręcz w przeciwnie, w tym rejonie rzeczywiście znajdowały się ramy do bielenia wykorzystywane przez gdańskich sukienników. Przy dzisiejszych Krosnach znajduje się kilka pojedynczych przedwojennych kamienic; przy sąsiednich Krosienkach tylko jedna.

#3 PANIEŃSKA – 1489 R. (IM LANGEN KRUGE)

Panieńska ucierpiała po wojnie podwójnie. Nie dość że większość jej starej zabudowy zniknęła z gdańskiego krajobrazu, to sama uliczka została sztucznie przecięta ulicą Zamkową – jedna jej część łączy się z Podzamczem, zaś druga z Osiekiem. Pierwsza wzmianka z 1489 r. określa ulicę jako im Langen Kruge – przy Długiej Karczmie, która znajdowała się w miejscu istniejącej kamienicy przy Panieńskiej 3A. W rejonie Panieńskiej, Podzamcza i Olejarnej znajdował się wspomniany już „polski Ratusz” Osieka. XVII wiek przyniósł kolejne zmiany nazwy – najpierw ulicę nazywano Lawendową (Lawendelgasse 1624 r.), ale już od ok. 1660 r. utrwaliła się inna nazwa – Panieńska, czyli Jungferngasse. Ta przewrotna nazwa była związana z licznymi prostytutkami, które można było spotkać w tym rejonie. W końcu Gdańsk był miastem, który pomimo tego że szczycił się swoją surową luterańską moralnością, miał też swoje drugie oblicze – miasta portowego z setkami zagranicznych kupców i marynarzy. Oczywiście życie prostytutek nie było usłane różami. Kobiety te były narażone na pobicia, gwałty, a nawet porwania. Dodatkowo ciążył na nich obowiązek brania udziału w gaszeniu pożarów. Na Głównym Mieście upodobały sobie dwie uliczki – Zbytki i Różaną. W obu fragmentach Panieńskiej zachowały się elementy starej zabudowy – głównie kamienice z przełomu XIX i XX wieku.

Przeczytaj również: #9 NAJSTARSZYCH NAZW GŁÓWNEGO MIASTA – Stawkę otwiera ul. Długa (1331 r.), a zamyka Lektykarska (1347 r.). Oczywiście pojawienie się nazwy nie jest równoznaczne z pojawieniem się samej ulicy. Jednak nazwanie ulicy własnym mianem nadawało jej znaczenia i opisywało jej charakter, a jej trwanie – po wiekach zmian, zawirowań i chaosu – jest wartością samą w sobie. Oto 9 najstarszych nazw ulic Głównego Miast.

#4 OLEJARNA – 1495 R. (TYMMENITZENGASSE)

Zrządzeniem losy nazwy Olejarnej łączyły się z budynkami, które stały przy innych ulicach. Pierwsza nazwa – Ciemniczna, Tymmenitzengasse, łączyła się z ciemnicą, czyli więzieniem, znajdującym się w podziemiach Ratusza na Osieku. Od XVI wieku ulica była nazywana Zaułkiem (kerewddergasse, Kehrwiedergasse), a kolejna zmiana nastąpiła dopiero w drugiej połowie XVIII wieku, w 1763 r., kiedy to zaczęto nazywać ulicę Öhlmühlengasse, czyli Olejarnianą – po wojnie Olejarnia zmieniła się w Olejarną.

Olejarnia od której ulica wzięła nazwę znajdowała się przy ulicy Osiek. Tłoczono w niej olej z lnu i konopi, głównie do użytku spożywczego – olej stanowił uzupełnienie diety dawnych gdańszczan, a wyjątkowo chętnie olej lniany był wykorzystywany podczas Wielkiego Postu, kiedy to unikano używania olejów pochodzenia zwierzęcego. Aby z nasion uzyskać pożądany produkt, używano specjalnych stęp (za pomocą których siemię miażdżono na mąkę) oraz pras naciskowych, dzięki której tłoczono olej z podgrzanej mączki. Dzisiejsza Olejarna pod względem zabudowy jest kompletnie spustoszona, nie licząc bunkra z 1942 r.

#5 REFEKTARSKA – 1523 R. (KETISCHER ORT)

Króciutka uliczka pomiędzy Stolarską a Stajenną została wzmiankowana w 1523 r. jako Ketischer Ort, czyli Zaułek Ketha – od nazwiska właściciela budynku przy tej uliczce. Niejakiego Tewesa Ketha. Uliczka od północy zamknięta była kanałem Raduni; zabudowa skoncentrowana była głównie przy południowym jej krańcu. W drugiej połowie XVIII wieku zniekształcono nazwę do Köksche Gasse, czyli Uliczki Kucharskiej, którą przemianowano po wojnie na Refektarską. Trzeba dodać że dosyć niefortunnie – refektarz oznacza zazwyczaj jadalnię w klasztorze, co nijak się ma do historii ulicy i jej położenia. Ze starej zabudowy Refektarskiej nie pozostało nic.

#6 RYBAKI DOLNE – 1570 R. (AUF DEN SEIGEN)

Ciągnące się wzdłuż brzegu kanału Raduni Rybaki Dolne były związane – jak cały stary Osiek – z rybołówstwem. W XV wieku mieszkańcy Osieka otrzymali w ramach wymiany gruntów łąki znajdujące się na tym terenie, zaś przy okazji Krzyżacy potwierdzili ich prawo do połowu i sprzedaży ryb oraz używania kanału Młyńskiego (Raduni) do przemieszczania się i składowania sieci. Z czasem na łąkach zaczęły powstawać nieregularnie budy i chaty rybackie, a gdy nastąpiła likwidacja pobliskiego cmentarza, na parcelach zaczęły wyrastać domy. W tym rejonie musiał przetrwać prawdziwy duch pierwotnego Osieka – wszędzie roztaczał się zapach ryb i wody, rybacy krzątali się wokół swoich sieci i łódek, którymi wypływali w stronę Motławy. Od 1570 r. pojawia się nazwa Na Rybakach lub Przy Rybakach (Auf/Mang den Seigen) – gdzie Seigen oznacza dziurkowane zbiorniki służące do trzymania ryb w wodzie. Żadne budynki nie przetrwały wojny, ale mimo wszystko warto zajrzeć na tą uliczkę. Wciąż biegnie ona wzdłuż kanału Raduni, a niekiedy pod butami możemy dostrzec granitowe płyty – pamiątkę po chodnikach z końca XIX wieku.

Jeżeli spodobał Ci się artykuł, polub stronę Gedanarium na Facebooku i bądź na bieżąco z opowieściami dotyczącymi Gdańska – jego mieszkańców, budynków i momentów z  historii. 

Przeczytaj również: JAK SZPIEG OPISYWAŁ GDAŃSK W 1670? – Rzeczpospolita w 1670 targana była sporem dwóch frakcji politycznych. Nad Wisłę został wysłany agent Ludwika XIV, Jean de Courthonne, który wszystkimi możliwymi środkami miał wspierać stronnictwo profrancuskie. Pod koniec maja wszedł na pokład okrętu, którego docelowym portem był Gdańsk.