Korzystając z pięknego tegorocznego lata, wybrałem się na kilka rowerowych wypadów w stronę Żuław Gdańskich. Jednak zamiast przestudiować współczesne mapy, sięgnąłem do XVII i XVIII-wiecznej kartografii, aby moje podróże były nie tylko w przestrzeni, ale i w czasie.

Zobacz też część pierwszą wyprawy na Żuławy! 

Przekraczając Motławę, opuszczam jednocześnie granice administracyjne miasta Gdańska. Minąłem Dziewięć Włók i dotarłem do Wiśliny. 

Żuława Gdańska, która oblana jest od Wisły y Motławy, a 33 wsie w sobie zamyka, które 1400 łanów wynoszą. Magistrat Gdański wolnowładny tam rząd prowadzi, do którego najstarszy burmistrz y 2 radnych panów za dyrektorów y inspektorów jest wyznaczonych.

 Antoni Fryderyk Büsching, Geografia Krolestwa Polskiego y Wielkiego Xięstwa Litewskiego, tudzież innych Prowincyi do nich należących, 1768 r. 

Drewniana dzwonnica w Wiślinie

Wiślina (Hochzeit) jest miejscowością o przebogatej historii. Ma bardzo stary rodowód: istniała już w czasach książąt pomorskich. Pierwsza pewna data w historii osady to rok 1308, kiedy to król Władysław Łokietek nadał Wiślinę i kilka innych wsi żuławskich synom swojego zausznika Unisława z Lublewa. Jednak wieś niedługo pozostała w rękach królewskich stronników: wezwani na pomoc Krzyżacy co prawda pokonali Brandenburczyków, ale później urządzili krwawą łaźnię mieszkańcom Gdańska. Zakon przeprowadził sprawną kampanię wojskową i podbił znaczną część Pomorza Gdańskiego. Dzięki temu sukcesowi Krzyżacy mogli przenieść siedzibę wielkiego mistrza do Malborka, co stało się już w 1309 roku. 

Krzyżacy odkupili Wiślinę od Jana i Jakuba za 600 grzywien, a wieś aż do 1454 roku wchodziła w skład gdańskiej komturii. W 1425 Krzyżacy przekazali majątek gdańskiego burmistrzowi Gerardowi von der Becke, czyli swojemu protegowanemu. Von der Becke był znienawidzony przez gdańszczan, a jego działania był jednym z głównym powodów stłumionego buntu mieszczan w 1416 roku.

Po wojnie trzynastoletniej Wiślina stała się własnością miasta Gdańska, które przekazało je szpitalowi św. Elżbiety. Wielkie zmiany przynosi XVI wiek. Od tamtego czasu Wiślina przechodzi w ręce prywatnych właścicieli – gdańskich rodów patrycjuszowskich. W tym samym czasie na tych terenach rozpoczyna się intesywne osadnictwo przybyszów z Niderlandów. Reformacja zawitała na Żuławy nieco później w stosunku do Gdańska, ale powoli w kolejnych wsiach pojawiało się coraz więcej ewangelików. Około 1585 roku Wiślina wchodziła w skład luterańskiej parafii z siedzibą w Wocławach. W 1786 roku Wiślinę odziedziczył Karl Friedrich Conradi, podróżnik i filantrop, który w swoim testamencie zapisał sumę pieniędzy na budowę Instytutu Wychowawczego w Jankowie, nazwanego od jego nazwiska Condradinum (pod koniec XIX wieku szkołę przeniesiono do Wrzeszcza). 

Niestety we wsi nie zachował się stary kościół, wspominany jeszcze przez Mieczysława Orłowicza. Najwspanialszym zabytkiem Wiśliny jest drewniana dzwonnica-brama, znajdująca się przy dawnych cmentarzu mennonickim. Ufundował ją sołtys Hans Schultz z Dziewięciu Włók, a wykonał ją Jacob Jentzen w 1792 roku – te informacje zachowały się wyryte na drewnianych słupach. Na samej nekropolii zachowało się kilka nagrobków. 

Kościół we Wróblewie

Trzymając się dalej Motławy, dojeżdżam do Wróblewa (Sperlingsdorf). Ta piękna miejscowość (nie na darmo w 2017 roku zdobyła tytuł Pięknej Wsi Pomorskiej!) może poszczycić się wyjątkowo położonym zabytkiem. Nad samym brzegiem Motławy zachował się niewielki kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Pierwotnie świątynia była kaplicą na użytek właścicieli wsi, gdańskiego rodu Scheweke, ale już od 1639 roku przeszedł pod bezpośredni zarząd magistratu. We wsi znajdowała się również szkoła. 

Około 1500 roku członek rodu Scheweke ufundował w kościele ołtarz, który pierwotnie miał się znaleźć w jednej z gdańskich świątyń. Znajdował się on we Wróblewie aż do 1945 – dzisiaj trzy skrzydła można obejrzeć w Muzeum Narodowym w Gdańsku, a jedno uznaje się za zaginione. W 1591 ołtarz został powtórnie fundowany przez  Urszulę Scheweke – z pięknymi, dwustronnie malowanymi skrzydłami, pochodzącymi z przełomu XV i XVI wieku. Dzisiaj w kościele można podziwiać ich kopie. 

Grabiny Zameczek – miejsce niesamowite

Zaledwie 3 kilometry od Wróblewa znajduje się miejscowość Grabiny Zameczek. Jest to niesamowite miejsce, ponieważ zachowały się tutaj relikty dawnego, niewielkiego zamku krzyżackiego. Dzisiaj funkcjonują jako budynki mieszkalne. Osada istniała jednak jeszcze przed panowaniem Zakonu: w 1273 roku pojawia się zapis, w którym książę Mściwoj II przekazał połowę wsi Christianowi, zięciowi sołtysa Tczewa.

Krzyżacy weszli w posiadanie miejscowości w 1308 roku. Grabiny stały się siedzibą wójtostwa na terenie Żuław Steblewskich (Gdańskich). Pierwszy wójt, Heinrich von Kranichborn, rozpoczął wznoszenie zamku. Proces zakończył się pod koniec XIV wieku. Siedziba krzyżackiego wójta była otoczona fosą, której relikty są widoczne do dzisiaj. Woda do niej była doprowadzona z rzeki Kłodawy. Niestety, jest ona w dużej mierze zarośnięta i wypełniona śmieciami. Pierwotny kompleks był założony na planie prostokąta, otoczonego murem, wieżą , budynkami gospodarczymi i skrzydłem mieszkalnym, przeznaczonym dla wójta i jego służby.

Według przekazów, Grabiny były chętnie odwiedzane przez wielkich mistrzów Zakonu Najświętszej Mari Panny udających się z Malborka do posiadłości na zachodzie.

W 1459 roku, w toku wojny trzynastoletniej, zamek został w dużej mierze zniszczony przez oddziały gdańskie. Ostatecznie Grabiny, wraz z resztą regiony, przeszły na własność Gdańska. Zamek został odbudowany w latach 1514 – 1518 przez gdańskiego burmistrza Eberharda Ferbera, który dzierżawił i administrował Żuławami Gdańskimi.

W 1577 roku w Grabinach gościł król Stefan Batory, który ruszył ze swoją armią na zrewoltowany Gdańsk. W kolejnym stuleciu, w 1628 roku, gościem na zamku był wielki Lew Północy, czyli szwedzki król Gustaw Adolf. Niemal wszystkie wojny, które przetaczały się przez Prusy Królewskie, odbijały się na zamku oraz na potrzebie jego odbudowywania – stąd zachowana forma daleka jest od średniowiecznego kompleksu.

Najstarsze relikty można zobaczyć w piwnicy ze sklepieniami kolebkowymi, zachowały się również fragmenty dawnych murów. W jednym ze skrzydeł przetrwała XVII-wieczna kaplica poświęcona Świętej Trójcy. Na XVII-wiecznej bramie wjazdowej zachował się kamienny herb Gdańska.