Ryszard Kapuściński podróżował z Herodotem, a my – ze starymi relacjami oraz dziełami geograficznymi, które były owocem twórców polskiego Oświecenia. Pierwsza wyprawa zaprowadzi nas do Braniewa, jednego z najstarszych miast Warmii. Chociaż stare Braniewo zostało w dużej mierze zniszczone, zachowało się w nim kilka historycznych obiektów, przypominających o bogatej historii miasta. Oto Braniewo: średniowieczny port, pierwsza stolica Warmii oraz jedno z najstarszych miast w północnej Polsce.

---

Niewielki skwerek znajdujący się na miejscu starego ratusza przypomina o znajdującym się tam niegdyś sercu miasta. W jego sąsiedztwie rozciąga się porośnięty trawą niewysoki pagórek – przed wojną gęsto rosły tu domy. Wokół zieleńca widoczne są bloki z wielkiej płyty, jakże inne od przedwojennej zabudowy. Po drugiej stronie, przy ulicy Gdańskiej, jak w wielu polskich miasteczkach, kolorowe fasady budynków udających (zwykle niezbyt wiernie) kamienice. Góruje jednak nad nimi swoista perełka – zrekonstruowana wieża średniowiecznego kościoła św. Katarzyny. Chociaż pozbawiona urbanistycznego kontekstu, wciąż stanowi dominantę nieistniejącego Starego Miasta. W pobliżu przepływa wstęga Pasłęki. Kiedy przejdziemy mostem na jej drugi brzeg, znajdziemy się na terenie dawnego przedmiejskiego Nowego Miasta. Budynek supermarketu, siłownia na świeżym powietrzu i kolejne bloki, w niektórych miejscach na szczęście wyparte przez zachowane, przedwojenne kamienice. Między blokami czerwieni się niski, ceglany kościółek (obecnie cerkiew) pod wezwaniem św. Trójcy. Naprzeciwko gotyckiej fasady rozciąga się cała pierzeja pawilonów handlowych. Jakże inny to obraz od tego, który został utrwalony na starych fotografiach i pocztówkach.

Po krótkim spacerze ciężko sobie wyobrazić piękno dawnego miasta, które możemy podejrzeć na fotografiach i pocztówkach. Zniszczenia po walkach 1945 roku oraz późniejsze odgruzowywanie i rozbiórki niemal w całości unicestwiły stare Braniewo, które Władysław Aleksander Łubieński w swoim dziele Świat we wszystkich swoich częściach  (Wrocław, 1740 r.) scharakteryzował krótko: 

BRUNSBERG blisko Chabu erygowane roku 1255 od Brunona biskupa miasto murowane, piękne, y kupcami napełnione, przyozdobione kościołem, collegium i szkołami jezuickimi.

Wciąż jednak istnieją w mieście relikty tego miasta murowanego, pięknego, y kupcami napełnionego, które są dumą lokalnych mieszkańców. 

Ujarzmić Warmów

Warmia. We wczesnym średniowieczu ta kraina była w posiadaniu pruskiego plemienia Warmów. Gęste lasy, jeziora i rzeki były miejscem kultu, po których snuły się duchy ich przodków. Przekleństwem Prusów okazała się ich niezależność – ponieważ nie stworzyli własnej państwowości, stali się celem ataków swoich licznych sąsiadów, zarówno pogańskich, jak i tych, którzy przyjęli wiarę w Chrystusa. Nie byli jednak łatwymi przeciwnikami. Na kartach naszej historii Prusowie pojawiają się odmalowani w ciemnych barwach: jako zabójcy świętego Wojciecha czy najeźdźcy grabiący chrześcijańskie klasztory (Oliwa 1234 r.) – ich niechęć wzbudzali zwłaszcza cystersi, aktywnie zaangażowani w misje ewangelizacyjne.  

Mnich Chrystian z Oliwy założył klasztor w Łeknie, który stał aktywnym ośrodkiem misyjnym. Sam Chrystian został mianowany pierwszym biskupem Prus, który zainicjował powstanie jedynego polskiego zakonu rycerskiego: braci dobrzyńskich, których zadaniem była walka z poganami. Jednak historia tego bałtyckiego ludu jest w rzeczywistości historią tragiczną. To opowieść o wielowiekowym podboju i siłowej asymilacji, która zakończyła się śmiercią języka pruskiego w XVIII wieku. Dopiero XXI wiek przyniósł pierwsze próby jego rekonstrukcji oraz ożywienia. 

Pierwsze pisane wzmianki o Warmii pochodzą z pierwszej połowy wieku XIII. W dziele duńskiego francuskiego opata Wilhelma z Æbelholt traktującym o genealogii władców Danii (Genealogia Regum Danorum) wymienia ziemie zamieszkałe przez Prusów:

Hec sunt nomina terrarum Pruzie: Pomizania, Lanlania, Ermelandia, Notangia, Barcia, Peragodia, Nadrauia, Galindo, Syllonis in Zudua, Littonia.

W kolejnych dokumentach z epoki pojawiają się kolejne nazwy: Warmie, Warmia, Wormeland, Ermelandt, Varmia. W języku polskim przyjęła się nazwa Warmia, z kolei Niemcy zostali przy mającej duńskie pochodzenie nazwie Ermland. 

To właśnie wypady Prusów skłoniły księcia Konrada Mazowieckiego do sprowadzenia Krzyżaków. Jego decyzję poprzedziły liczne próby chrystianizacji Prusów, wysyłane przez feudalnych władców piastowskich państewek okresu rozbicia dzielnicowego. Rycerze zostali osadzeni na ziemi chełmińskiej i michałowskiej, od razu rozpoczynając wielkie dzieło, które miało się zakończyć narodzinami państwa zakonnego. Dzięki niezwykle zręcznej dyplomacji i działaniom militarnym Krzyżacy szybko powiększali stan swojego posiadania, wybijając się na niezależność. Wchłonęli braci dobrzyńskim, przejmując ich terytorium.

Dzięki przychylności papieża podbój Prus stał się wielką krucjatą północną, w której brali udział rycerze z całej Europy. Na podbijanych terytoriach Krzyżacy zakładali zamki, a miejsce wysiedlanych Prusów zajmowali kolonizatorzy z głębi Rzeszy i Polski. Papież Innocenty IV powołał w 1243 roku cztery nowe diecezje, które miały ugruntować powodzenie krucjaty wśród Prusów: sambijską, pomezańską, chełmińską oraz warmińską. 

Od czasów średniowiecza Warmia była więc silnie związana z Kościołem. Jednak upłynęło wiele lat, zanim granice Warmii powstały w znanym nam do dzisiaj kształcie – stało to się dopiero ok 1346 roku. Powstał również podział administracyjny, który przetrwał zawirowania dalsze zawirowania dziejowego.

Biskupi warmińscy cieszyli się sporą autonomią w swoim dominium wewnątrz państwa zakonnego, jednak Krzyżacy byli odpowiedzialni za wszystkie kwestie związane z wojskowością – w tym fortyfikacje. Jednocześnie osobnym podmiotem feudalnym była kapitułą warmińska, mająca władzę nad 1/3 terytorium całej krainy. Warmia stała się udziałem innych zjawisk, które pojawiły się w państwie krzyżackim: procesów urbanizacyjnych, kolonizacji czy budowy sieci zamków. 

Pierwsza stolica Warmii. Zamek biskupów i zachowana wieża

Niewielkie Braniewo rości sobie pretensje, całkiem zresztą słusznie, do miana pierwszej stolicy Warmii. w tym miejscu około 1240 roku Krzyżacy mieli wznieść swoją warownię, obok której wyrosła osada handlowa, która jednak została zniszczona przez Prusów, którzy udaremnili również kolejną próbę założenia osady.

Ostatecznie udało się lokować miasto w 1254 roku na prawie lubeckim dzięki inicjatywie pierwszego biskupa warmińskiego, Anzelma z Miśni, który ustanowił Braniewo siedzibą biskupstwa. Miasto stało się też siedzibą katedry oraz funkcjonującej przy niej kapituły warmińskiej. 

Nazwa miasta miała pochodzić od biskupa Brunona – za najpoważniejszego kandydata uchodzi wśród badaczy biskup Ołomuńca Bruno von Schauenburg, biorący udział w wyprawie krzyżowej do Prus. Gród ponownie został zniszczony przez Prusów oraz ponownie lokowany na prawie lubeckim w 1274 roku. Odstąpienie od standardowego prawa chełmińskiego tłumaczy się wpływami Hanzy, chociaż miasto weszło w skład związku dopiero w połowie XIV wieku. Braniewo straciło swoją stołeczną pozycję w 1278 roku (kapituła przeniosła się do Fromborka), był siedzibą biskupa aż do 1340 roku.

W związku z tym pod koniec XIII wieku (po 1273 roku) wzniesiono w Braniewie zamek biskupi, który w kolejnych latach został znacznie rozbudowany. Po zmianie siedziby biskupstwa na braniewskim zamku rezydował burgrabia. Dalsze stulecia przyniosły kolejne rozbudowy, zgodne ze zmianami w sztuce wojennej. Od początku XIX wieku zamek zaczął powoli podupadać: najpierw przez zniszczenia spowodowane oblężeniem wojsk napoleońskich. W 1811 roku kompleks przeznaczono na szkołę. Za koniec istnienia zamku możemy uznać lata 1873/1874: władze przeprowadziły wtedy celową rozbiórkę wielu budynków – m.in. głównego korpusu i fortyfikacji, z wyłączeniem zachowanej wieży. Niemal całkowitą zagładę przyniosły walki w 1945 roku, a wypalone ruiny usunięto w latach pięćdziesiątych. 

Jedynym reliktem braniewskiego zamku jest ceglana wieża bramna. Znajdowała się ona w ścianie wschodniej pierwotnego zamku, a w górnych kondygnacjach znajdowała się kaplica poświęcona świętemu Andrzejowi, po której do dzisiaj zachowało się pomieszczenie. Najwyższa część pochodzi z XVII wieku. Przez wiele lat wieża była w bardzo złym stanie, jednak w w latach 2019-2020 przeprowadzono jej gruntowną renowację. Wieża, nazywana najstarszym murowanym budynkiem Warmii, oprócz dawnego blasku zyskała również taras widokowy. oraz punkt Informacji Turystycznej. 

Księstwo Warmińskie w Prusach Królewskich

Kres krzyżackiego zwierzchnictwa nastąpił w połowie XV wieku. Wojna trzynastoletnia między zakonem a odrodzonym Królestwem Polskim przyniosła wielkie zmiany na mapie politycznej. II pokój toruński przypieczętował władzę polskich monarchów nad Pomorzem Gdańskim. Częścią państwa stały się Prusy Królewskie – niezwykła prowincja złożona z województwa pomorskiego, malborskiego, chełmińskiego oraz Księstwa Warmińskiego. Zajrzyjmy do Świata we wszystkich swoich częściach autorstwa biskupa Władysława Aleksandra Łubieńskiego (Wrocław, 1740 r.):

WARMIA, zewsząd Królestwem Pruskim otoczona, do żadnego województwa nienależąca, ale jedynie tylko do Biskupa y Kapituły, tak dalece, że ani szlachta, ani inni obywatele, do żadnych sądów apellować nie mogą. (…)

Księstwo Warmińskie było bezpośrednim następcą dawnego dominium. Na czele tego organizmu stał biskup warmiński, noszący jednocześnie tytuł księcia, nadany jeszcze przez cesarza Karola IV w 1356 roku. Warmia była podzielona na dziesięć komornictw. Biskupi, chociaż poddani i lennicy władców Rzeczypospolitej, posiadali sporą władzę w swoim władztwie. Byli wybierani przez kapitułę warmińską. Biskupi mieli też stosowną pozycję w życiu politycznym Prus Królewskich: stali na czele dwuizbowego sejmiku generalnego, podległego bezpośrednio władcy, należeli również do najważniejszych senatorów państwa – dlatego godność tą piastowali niektórzy przedstawiciele rodów królewskich. Kres Księstwa Warmińskiego przyniósł I rozbiór Polski. Warmia została wcielona do Królestwa Prus i zunifikowana z resztą państwa, tracąc swoje dawne przywileje, a biskup warmiński przestał być panem absolutnym, jak go opisał Antoni Mikucki w Krótkim Zebraniu Geografii Naturalney, Polityczney y Historyczney (Wilno 1776 r.):

Xięstwo Warmińskie leży przy województwie malborskim. Biskup  warmiński z tytułem xiążęcia jest tu panem absolutnym: jako sądzący wszystkie sprawy bez apellacyi. Kray to żyzny: miasta ma piękne, ludne y bogate; cały katolicki. Biskup warmiński podlega samej tylko Stolicy Apostolskiey. Wolno mu używać paliusza i krzyża arcy-biskupiego w swojey dyecezyi.

Dalszy rozwój Braniewa. Port i kościoł św. Katarzyny

Braniewo wyrosło przy rzece Pasłęce, niedaleko Zalewu Wiślanego. Źródłem szybkiego rozwoju Braniewa była działalność jedynego warmińskiego portu morskiego, wokół którego wyrosły liczne spichlerze (z których do dzisiaj zachował się tylko jeden – Spichlerz Mariacki). Warmińskie miasto dołączyło do Związku Hanzeatyckiego, dzięki czemu braniewscy kupcy zyskali korzystane dla siebie przywileje oraz możliwości. Chociaż Braniewo było nieporównanie mniejsze od innych miast Prus Królewskich, w samej Warmii stanowiło niezwykle istotne ogniwo w łańcuchu powiązań ekonomicznych, przez co było jednym z najbogatszych miast w całym Księstwie. Tak jak Gdańsk był oknem na świat całej Rzeczypospolitej, tak Braniewo pełniło podobną funkcję dla swojego regionu. Reliktem dawnej funkcji, oprócz zachowanego spichlerza, jest już jedynie nazwa ulicy przy której leży budynek – Portowa. 

W wielkim kompendium geograficznym Antona Friedricha Büschinga (część poświęconą Rzeczypospolitej przetłumaczono na polski i wydano w 1775 roku w Warszawie jako Geografia Krolestwa Polskiego y Wielkiego Xięstwa Litewskiego) znajduje się całkiem spory ustęp dotyczący Braniewa. 

Brunsberg, dość wielkie, y dobre handlowne miasto nad rzeką Passarge, która niedaleko stąd do Frisch-Haffu wpada. Wybudowane jest 1255, y od imienia biskupa Brunona nazwane; dzieli się na Stare i Nowe Miasto, jest ludne, i używa prawa lubeckiego. Tutejsze sławne collegium xx. jezuitów, było niegdyś klasztorem franciszkańskim, a fundowane jest, przez sławnego i uczonego kardynała, a biskupa warmińskiego Stanisława Hozjusza, dla czego też Hosianum się nazywa. Jest tu też klasztor Panienki. Tum warmiński fundowany jest 1260, z 16 probostwami, dla tyluż kanoników. Obywatele 1461 wypędzili z miasta osadę polską y złapali biskupa warmińskiego, który był z strony Krzyżaków. Król Władysław 1637 przez publiczny dokument albo diploma, pierwszych tutejszych kreował patrycjuszów. Przedtem miasto te należało do wielkich miast pruskich, a tak i do rady: teraz zaś, tylko jest pod biskupem, jako jedynie biskupie miasto. 

Rzeczywiście król Władysław IV odwiedził Braniewo. Mieszczanie uzyskali od monarchy prestiżowy przywilej używania czerwonego (a nie zielonego) wosku do pieczętowania dokumentów oraz korespondencji. 

Nad otoczonym murem miastem górowała wieża kościoła św. Katarzyny Aleksandryjskiej – tumu warmińskiego. Prace nad zachowaną do dzisiaj świątynią, stojącą na miejscu poprzedniej, drewnianej konstrukcji, rozpoczęto w połowie XIV wieku; wieżę dokończono w kolejnym stuleciu. Chociaż w wyniku wysadzenia wieży kościoła w 1945 roku świątynia stała się ruiną, w latach osiemdziesiątych zdecydowano się na odbudowę bazyliki.

W najbliższym otoczeniu świątyni znajduje się jeszcze jeden cenny zabytek. Jest to gotycka Wieża Młyna Kieratowego, czyli element dawnego pierścienia fortyfikacji miejskich. Wieża powstała na przełomie XIV i XV wieku, osłaniając miasto od południa przy fosie miejskiej. Średniowieczny budynek pełnił również funkcję ciemnicy. W późniejszym okresie baszta była nazywana Klasztorną Wieżą, od mieszkających w pobliżu mniszek (beginek, z kolei od XVI wieku katarzynek). Współcześnie używana nazwa pochodzi o młyna kieratowego, który miał służyć mieszczanom w trakcie odcięcia od zaplecza znajdującego się poza murami miejskimi. 

Słynne jezuickie kolegium

W relacjach niczym mantra pojawia się wzmianka o kolegium jezuickim. Bernard O’Connor, nadworny lekarz Jana III Sobieskiego, napisał w swoim monumentalnym dziele Historia Polski: 

Braniewo, położone nad rzeką Pasłęką, tak ludne i zasłużenie podziwiane, że jest zaliczane do najważniejszych miast Prus. Jest tam kolegium jezuickie założone przez kardynała Hozjusza. 

Collegium Hosianum zostało założone w 1565 roku przez kardynała Stanisława Hozjusza, biskupa warmińskiego. Hozjusz wykształcenie zdobył w Krakowie oraz na uniwersytetach włoskich. Był humanistą, ale również żarliwym katolikiem, zaangażowanym w dzieło kontrreformacji. Dzięki królewskiemu poparciu skupił w swojej ręce wiele urzędów kościelnych, a co za tym idzie – coraz więcej władzy. Hozjusz zażarcie walczył z protestantyzmem i opowiadał się za bezkompromisowym kursem. 

Hozjusz był jednym z legatów papieskim na Soborze Trydenckim i był gorącym orędownikiem jego postanowień. Częścią programu walki z heretykami było założenie w Braniewie kolegium, mającego kształcić przyszłych duchownych. Jezuitom przekazano dawny klasztor franciszkanów. Oprócz seminarium, zakonnicy prowadzili m.in. gimnazjum oraz konwikt szlachecki. Jezuici prowadzili kolegium z przerwami (spowodowanymi wojnami szwedzkimi) aż do kasaty swojego zakonu w 1780. Jednak tradycje naukowe były kontynuowane przez pruskie gimnazjum oraz Liceum Hosianum. Dzisiaj w budynku znajduje się Muzeum Ziemi Braniewskiej oraz Zespół Szkół Zawodowych.

Collegium Hosianum było jednym z najważniejszych katolickich ośrodków edukacyjnych w Rzeczypospolitej. Na potrzeby szkoły już w 1565 roku zaadaptowano fragmenty dawnych umocnień, między innymi Wieżę Kleszą.

 

Relikt Nowego Miasta

Na drugim brzegu Pasłęki, poza murami miejskimi, już w XIV wieku wyrosło Nowe Miasto Braniewo. Założone z inicjatywy biskupa warmińskiego Hermana z Pragi. Nowe Miasto nigdy nie stało się jednak poważną konkurencją dla Starego Miasta. Utrzymało swój podmiejski i rolniczy charakter aż do 1773 roku, kiedy to zostało włączone w granice administracyjne Starego Miasta. O dwóch miastach wspomina biskup warmiński Marcin Kromer w swoim dziele Polska czyli o położeniu, ludności, obyczajach, urzędach i sprawach publicznych królestwa polskiego księgi dwie z 1577 roku:  

Braniewo składa się z dwu miast i ma potężne mury obronne, a przy tym jest tak ludna i bogata, że można ją zaliczyć do największych miast w Prusach. Na polu nauki i wiedzy uświetnił je niedawno przy naszej pomocy Stanisław Hozjusz.

Reliktem Nowego Miasta jest niewielki kościół św. Trójcy.