Nie pozwolisz żyć czarownicy – o gdańskich wiedźmach i ich karaniu21 minut lektury
Do Gdańska nigdy nie dotarła psychoza masowych polowań na czarownice, która toczyła dużą część Europy i Nowego Świata. Pomimo tego, również nad Motławą palono na stosie ludzi oskarżonych o czary. Przyznanie się do winy było zazwyczaj poprzedzone torturami w Katowni, zaś po wyroku skazującego domniemaną czarownicę na śmierć, gdański kat przygotowywał miejsce kaźni na Targu Węglowym.
W 1216 r. Dominik Guzmán założył Zakon Kaznodziejski, którego członkowie są do dzisiaj znani jako dominikanie. Ich zadaniem była wędrówka i aktywne głoszenie Ewangelii; w przeciwieństwie do chociażby cystersów, którzy na swoje klasztory wybierali odludne miejsca, dominikanie energicznie weszli do średniowiecznych miast – mieli być odpowiedzią na religijne potrzeby i pytania mieszczaństwa. Na terenie Gdańska dominikanie pojawili się już w 1227 r., kiedy to książę Świętopełk przekazał braciom kościół św. Mikołaja, z którego wyruszali głosić kazania nie tylko w mieście, ale i w całych Prusach.
Zakon miał też inne zadanie – walkę z herezją. Swoją misję rozpoczęli od katarów, waldensów i albigensów w południowej Francji. Wykształcenie i metody dominikanów okazały się na tyle skuteczne, że dominikanie stanowili większość inkwizytorów powołanych przez papieża Grzegorza IX w 1233 r. Po brutalnym zdławieniu katarów, dominikanie dalej zajmowali się walką z herezją, którą zaczęto kojarzyć z celowym działaniem sił nieczystych. Tomasz z Akwinu, dominikanin i jeden z najsłynniejszych filozofów średniowiecza, w swoim dziele Suma teologiczna poruszył temat czarostwa. Św. Tomasz wypracował nową koncepcję działania Szatana – według Akwinaty ludzie mogli aktywnie dążyć do współpracy z Szatanem, używając jego mocy do praktykowania czarostwa. Wcześniej Kościół (chociażby w instrukcji canon Episcopi ) w ogóle wykluczał istnienie takiego zjawiska, traktując przejawy magii jako zabobon, iluzję lub chorobę.
Od czasu św. Tomasza czarownice i czarownicy nabrali realności oraz zostali zrównani do jednego szeregu z heretykami, którym należy się przeciwstawić. Wyobrażenia licznych płonących stosów z czarownicami w średniowieczu to mit – dopiero ostatni wiek tej epoki przyniósł wyłom w mentalności społeczeństwa. W XV w. zaczęto wierzyć że czarownice podpisują pakt z diabłem i oddają mu cześć. To również w XV wieku popularne stały się inne wiedźmie atrybuty – sabaty, zabójstwa noworodków czy związki z magicznymi zwierzętami. Koniec średniowiecza był gruntem na które padły ziarna psychozy, która miała się rozwijać w Europie aż do XVIII wieku i która zebrała straszliwe żniwo. Nie jest dziełem przypadku, że słynne dzieło Malleus Maleficarum, napisane przez dwóch dominikanów : Heinricha Kramera i Jakuba Sprengera, ujrzało światło dzienne pod koniec XV w. – w 1486 r.
CZAROWNICA, CZYLI ZŁO PONAD PODZIAŁAMI
Gdy w październiku 1517 r. Marcin Luter przybił swoje tezy na wrotach kościoła Wszystkich Świętych rozpoczął rewolucję, która miała odmienić Europę – zwłaszcza jej północną część, z miastami na czele.
Chociaż Luter był wielkim reformatorem, nie był wolny od grzechów epoki – jak chociażby agresywnego antysemityzmu – którego efektem było wypędzenie Żydów z wielu niemieckich miast. Luter zrównywał Żydów, muzułmanów, cyganów i czarownice jako agentów diabła, pomagającym mu w jego walce z Chrystusem. Zarówno katolicy jak i protestanci wykorzystywali polowania na czarownice jako narzędzie walki z odstępstwem od ortodoksji. Zresztą saski reformator często oskarżał swoich przeciwników – zarówno katolików, jak i innych protestantów – o posługiwanie się czarami i konszachty z diabłem.W swoim kazaniu wygłoszonym w 1522 r., Luter oskarżał czarownice o umiejętność przemiany w zwierzę, kanibalizm czy stosunki seksualne z demonami. Tłumacząc Biblię na niemiecki, musiał mu w pamięci zapaść werset z Księgi Wyjścia: nie pozwolisz żyć czarownicy. Jedną z ulubionych obelg Lutra było nazywanie przeciwników dziwkami diabła.
Jeszcze bardziej zajadłym przeciwnikiem czarownic był Jan Kalwin. W centrum kalwińskiej myśli, w Genewie, stosy płonęły bardzo często; Konsystorz walczył z przesądami i zabobonami, czego przejawem miały być również niektóre katolickie rytuały, sakramenty czy kult licznych świętych. Kalwinizm był bardzo surową odmianą protestantyzmu. Angielscy kalwini, nazywani purytanami, w obawie przed prześladowaniami w ojczyźnie wyruszali do Ameryki. Zabrali ze sobą również strach przed czarownicami – to właśnie purytanie byli odpowiedzialni za słynne procesy czarownic w Salem w 1692 r.
W XVI i XVII wieku procesy czarownic były przeprowadzane zarówno przez katolików, jak i przez protestantów – najwięcej skazanych na stos przypada na lata 1560 – 1660, a w roli łowców heretyków i czarownic dominikanie zostali zastąpieni przez jezuitów (którzy brali udział w największym procesie czarownic w Trewirze, podczas którego stracono prawie tysiąc osób oskarżonych o czary).
Ze zrównania czarostwa z herezją wyrosło kolejne przekonanie, wspólne dla wszystkich religii – wszystkie czarownice, niezależenie od pochodzenia, wykształcenia czy wieku – miały być członkiniami jednej tajemnej wiedźmiej sekty, oddającej cześć Szatanowi. To było punktem wyjścia do podkreślania roli zawarcia paktu z diabłem i sabatów czarownic, czyli miejsc spotkań tej organizacji.
CZAROWNICE PRZED GDAŃSKĄ TEMIDĄ
Od średniowiecza aż do XVI wieku czarownice z Gdańska i okolic stawały przed sądem kościelnym. Prawo chełmińskie przewidywało dla czarownic i czarowników spalenie żywcem na stosie, a dla ich współpracowników – ścięcie.
W tej materii jurysdykcję sprawował biskup kujawski, sprawy więc rozpatrywał sąd biskupi we Włocławku, jednak to nie wyroki skazujące były wydawane najczęściej. W 1483 r. niejaki Johann Ludele oskarżył o bycie czarownicą Elisabeth Gronink z Gdańska, która przez swój pakt ze Złym miała szkodzić ludziom i bydłu. Kobieta została uwolniona z zarzutów.
Przed sąd trafiały nie tylko kobiety – w 1497 r. przed sądem biskupim stanął gdański duchowny Mathias Kykyebosch, który został oskarżony o sprzedanie hostii ludziom, którzy chcieli ją wykorzystać z magicznych rytuałach mających na celu odnalezienie skarbów. Kapłan również został uniewinniony.
Na zmianę tego stanu rzeczy miały wpływ dwa czynniki – przyłączenie Gdańska do Rzeczpospolitej i przywileje z tym związane, oraz zwycięstwo Reformacji w mieście. Król Kazimierz IV Jagiellończyk pozwolił miastu na wydawanie wilkierzy, czyli statusów miejskich – z czego Rada od razu skwapliwie skorzystała. W wilkierzu z 1500 r. pojawił się przepis nakazujący ścigać osoby, które za pomocą czarów szkodzą bliźnim.
Już rok później przed gdańskim sądem miejskim rozegrał się bardzo ciekawy proces, w którym oskarżone zostały dwie kobiety. Zarzucono im odcięcie kawałka materiału mieszczaninowi podczas mszy w kościele Mariackim i użycie materiału do szkodzących mu czarów. Po ciężkich torturach kobiety przyznały się do winy i chociaż nieznany jest finał sprawy, najprawdopodobniej poniosły najbardziej surową karę.
Po ostatecznym zwycięstwie Reformacji w Gdańsku zmieniły się również kompetencje sądownicze. W Gdańsku organem zajmującym się sądownictwem była ława. Wybierano zarówno dożywotnio ławników Głównego, jak i Starego Miasta, a procesom przewodził sędzia wybierany rok rocznie przez Radę Miejską. Sądzenie oskarżonych o czarostwo należało do kompetencji ławy Starego Miasta. To właśnie ława zajmowała się przebiegiem całego procesu. Wyroki śmierci nadzorował burgrabia, czyli najważniejszy przedstawiciel króla w mieście.
AKT I – OSKARŻENIE
Najbardziej wystawione na oskarżenie były kobiety, zwłaszcza żyjące samotnie – dlatego wśród skazanych sporo było wdów. Czarownice pochodziły głównie z terenów wiejskich, które należały do Gdańska – głównie z Żuław, Mierzei i najbliższej okolicy miasta. Problem czarostwa i masowych polowań zawsze dotykał bardziej tereny mniej zurbanizowane, wiejskie – czy to w Rzeczpospolitej, czy w innych krainach Starego Kontynentu.
O co oskarżano kobiety? Głównie o szkodzenie za pomocą czarów ludziom oraz bydłu. Do klasycznych oszczerstw należało również utrzymywanie intymnych stosunków z diabłem, posiadanie oswojonych zwierząt mających pomagać czarownicy w jej rytuałach oraz spotkania na sabatach – a przecież w okolicach Gdańska wzgórz nie brakuje i w przeszłości nie brakowało.
Wśród oskarżonych kobiet znajdujemy sporo wdów, które mogły razić lokalną społeczność odziedziczonym majątkiem lub sposobem prowadzenia się; w oskarżeniach na pewno niemałą rolę odegrały zwykłe plotki, zawiść czy próby celowego wprowadzenia w błąd sędziów. Oczywiście nie można wykluczyć że w niektórych przypadkach oskarżający naprawdę wierzyli w działanie nieczystych sił.
Czasami kobiety naprawdę parały się wróżbiarstwem, zielarstwem czy magią – rozróżniano różne formy czarostwa. W 1594 r. przyjęto w Gdańsku rewizję toruńską prawa chełmińskiego, która za czary bez wyrządzania szkody (jak chociażby wróżenie ze szklanej kuli) przewidywała jedynie wygnanie.
Czasami stosowano dodatkowe kary. 22 września w Gdańsku Anna Egert została skazana nie tylko na wygnanie, ale i na dotkliwą chłostę przy pręgierzu, który znajduje się do dzisiaj na murze Wieży Więziennej. Przewiną Anny nie było wyrządzanie fizycznych szkód na ciele, ale oszukiwanie za pomocą czarów. W jaki dokładnie sposób? Tego niestety nie wiemy.
Jednak już trzy lata później, w 1597 r., wydano w Gdańsku nowy wilkierz, którzy zaostrzał represyjność kary i przewidywał stos za wszystkie formy magii. Nieprzypadkowo uchwała została przyjęta w okresie, w którym polowanie na czarownice były najbardziej intensywne – dodatkowo ścisła elita władzy w Gdańsku była konfesji kalwińskiej (w przeciwieństwie do luterańskiej większości), która odznaczała się wyjątkową surowością w tych kwestiach – nauka o predestynacji sprzyjała łatwiejszemu osądowi nad tymi, którzy nie mogli się skutecznie bronić.
AKT II – PRZESŁUCHANIE
Koronnym dowodem udowodnienia czarownicy jej winy było przyznanie się do swojej herezji, wyparcia się Boga i kontaktów z diabłem. Jak można się domyślić, większość kobiet nie była chętna do składania takich zgubnych oświadczeń. Często więc, w pełnym majestacie miejskiego prawa, nakazywano wyciągnięcie prawdy w brutalny sposób – poprzez tortury.
Już sam areszt w Wieży Więziennej musiał być traumatycznym przeżyciem – przebywanie w wilgotnym, zimnym pomieszczeniu, zwłaszcza jesienią i zimą, mógł łamać nawet najsilniejsze charaktery. Dodatkowo torturą był brak snu i wycieńczenie organizmu.
Gdy jednak czarownica szła w zaparte, wydawano zgodę na tortury. Te mistrz małodobry wykonywał w Katowni – możemy przypuszczać, że w katalogu stosowanych przez niego metod było szarpanie cęgami i nakłuwanie ciała w poszukiwaniu diablego znamienia, które mogłoby świadczyć o winie kobiety. Kiedy kobieta nie mogła już wytrzymać dalszego bólu przyznawała się do wszystkiego, o co ją oskarżali, a często dodawała coś od siebie, byleby słuchający usłyszeli dokładnie to, czego oczekiwali.
Tak musiało być w przypadku wdowy po Hanie Schmidtcie-Luci. W czerwcu 1570 r. kobieta została oskarżona o wykonywanie szkodliwych czarów. Sprawy nabrały szybkiego tempa. Bugrabia Matthias Zimmermann wydał zgodę na przesłuchanie i tortury, podczas których wdowa przyznała się do zarzucanych jej czynów. 19 czerwca została skazana na spalenie żywcem, jednak wybrała inny los – odebrała sobie życie w więziennej ciemnicy.
AKT III – WYKONANIE KARY
Kat ustawiał stos wraz z pionowym palem na Targu Węglowym, w sąsiedztwie górującej nad placem Wieży Więziennej. Spalenie nie było jednak karą zarezerwowaną dla czarownic – płonęli również podpalacze oraz fałszerze pieniędzy. Spalenie było również karą tradycyjnie wymierzaną heretykom – wystarczy wspomnień śmierć słynnego czeskiego reformatora Jana Husa, którego popioły zostały wrzucone do Renu.
Czasami los był dla oskarżonej wyjątkową okrutny. 20 lutego 1573 skazana Anna Masterhauer nie tylko miała zostać spalona, ale przedtem czterokrotnie szarpano jej ciało cęgami w czterech publicznych miejscach, co miało dodatkowo upokorzyć czarownicę.
Z kolei w innych przypadkach kobietom okazywano litość. 19 grudnia 1639 r. za winne uznano Barbarę Falschen oraz Esther Platzken; kilka miesięcy później, 5 marca 1640 r., podobny los spotkał Gertrudę Fette oraz Annę Hoffman. Kobiety wyraziły jednak skruchę z powodu swoich czarnoksięskich praktyk , dlatego najpierw zostały ścięte, a dopiero później ich ciała zostały spalone.
Spalenie żywcem było wyjątkowo bolesną karą. Śmierć nadchodziła z różnych powodów – przez zatrucie tlenkiem węgla lub uduszenie się. U skazańców występowała hipowolemia, czyli zbyt mała ilość krwi w organizmie. Czasami powodem śmierci był udar cieplny, a w końcu termoliza, czyli rozpad materii pod wpływem wysokiej temperatury. Niezależnie od bezpośredniej przyczyny, spalenie żywcem było okrutnym spektaklem.
WIEDŹMY Z UJEŚCISKA
Ujeścisko (pod koniec XIV wieku pojawia się niemiecka nazwa Wonneberg), stara podgdańska wieś o której pierwsze wzmianki pochodzą z 1338 r., wyrosła wokół stawu, który istnieje do dzisiaj w rejonie ulic: Warszawskiej, Lubelskiej, Łódzkiej i Kieleckiej. Osada od zawsze była związana z Gdańskiem – w średniowieczu należała do staromiejskiej parafii św. Katarzyny, a w 1454 r. została przekazana przez króla Głównemu Miastu, które dzierżawiło wieś bogatym mieszczanom.
We wsi znajdowały się dwie karczmy (znajdowała się na przecięciu kilku dróg), szkoła oraz od połowy XVII wieku kościół św. Jerzego. Z ciekawych reliktów starego Ujeściska zachowała się dawna ceglana szkoła przy ul. Kieleckiej, pastorówka przy zbiegu Warszawskiej i Łódzkiej, oraz pozostałości cmentarza.
W latach osiemdziesiątych XVI wieku we wsi nie można było narzekać na nudę. W 1582 sołtys Ujeściska, Peter Lange, został oskarżony przed gdańskim sądem miejskim o oszczerstwo. Oskarżającym była wdowa Krüger, o której Lange roznosił plotki, że para się czarostwem – a oskarżenie oskarżających było w tamtym czasie jedną z najbardziej skutecznych form walki z takimi pomówieniami.
Przesłuchania świadków trwały od 28 kwietnia 1582 r. do 10 czerwca 1583 r. – z początku głównym świadkiem była młodziutka służąca Orthie, która pracowała niegdyś w domu wdowy, a potem zmieniła pracodawcę na sołtysa. Wdowę reprezentował brat Lorentz i Michael Schwersinsky, prokuratorem zaś był Simon Morckenbek. Oskarżający powołali dodatkowych świadków i chociaż ostateczny finał sprawy nie jest znany, najprawdopodobniej Lange został uznany winnym oszczerstwa.
NIE TYLKO KOBIETY
Chociaż to głównie kobiety były ofiarami oskarżeń i procesów o czary, również mężczyźni-czarownicy trafiali na stos. Najsłynniejszym przykładem jest przypadek Urbaina Grandiera. Całej sprawie pikanterii dodaje fakt, że skazany Francuz był księdzem katolickim w kościele św. Krzyża w Loudun. W 1632 grupa zakonnic oskarżyła Grandiera o złośliwe czary i pakt z demonem Asmodeuszem. Powodem oskarżenia miała być rzekome odrzucenie awansów przeoryszy klasztoru przez księdza. Na swoje nieszczęście Grandier był autorem kilku pamfletów uderzających we wszechwładnego kardynała Richelieu, który doprowadził do tortur kapłana – sfabrykowano nawet podpisany przez Grandiera i demony i samego Lucyfera pakt, napisany odwróconą łaciną. Wyrok – spalenie żywcem – wykonano w 1634 r.Również Gdańsk ma swojego czarownika. W 1575 r. przed sądem miejskim stanął Hans Schrecken. Mieszczanin musiał być dobrze sytuowany, ponieważ stać go było na nie byle jakie instrumentarium – złocone zwierciadło i liczne księgi, którymi posługiwał się w swoich rytuałach. Schrecken został uznany winnym zarzucanych mu czynów. Został najpierw ścięty, a później jego ciało zostało spalone – razem z rekwizytami, których miał używać do swoich czarów.
Jakie księgi mogły należeć do tej posępnej kolekcji? Takie pozycje jak Liber Juratus Honorii, która zawierała liczne rytuały i zaklęcia, mające zmusić demony do posłuchu; Schrecken mógł posiadać inny magiczny klasyk, czyli Większy Klucz Salomona – owoc kontaktów krzyżowców z kabalistami i tradycją arabską. Do gdańskiego portu mogła też dotrzeć Rauðskinna – legendarna księga o demonologii i nekromancji, przypisywana biskupowi Holaru, Gottskalkowi Nikulaussonowi Okrutnemu, w której zawarta wiedza miała pozwolić na wydawanie poleceń samemu Szatanowi. Koniec końców, gdańskiemu czarownikowi nie pomogło żadne zaklęcie.
OSTATNIA SPALONA CZAROWNICA – TYLKO KTÓRA?
Kto był ostatnią gdańską czarownicą, spaloną na stosie? Według najpopularniejszej wersji była nią 88 letnia staruszka, Anna Krüger, mieszkająca w pobliżu Lazaretu czy też inaczej Domu Ospy. Oskarżono ją o kontakty z diabłem i szkodzenie zwierzętom domowym sąsiadów. Chociaż początkowo nie przyznawała się do winy, tortury szybko wymusiły właściwe zeznania. Leciwa wdowa opowiedział ze szczegółami, że diabelskiej sztuki nauczył ją zmarły mąż. Demon z którym się kontaktowała, noszący całkiem swojskie imię Klaus, w zamian za duszę Anny obiecał jej piękne miejsce w piekle, wypełnione przyjemnościami w miejsce cierpień.Wyrok – spalenie żywcem – wykonano 9 grudnia 1659 r. , jednak w ostatniej chwili kat zlitował się, zawieszając na szyi staruszki woreczek z prochem, który miał skrócić jej cierpienia. Jednak czy naprawdę Anna Krüger była ostatnią spaloną czarownicą w Gdańsku?
Według profesora Dariusza Kaczora, ten wątpliwy zaszczyt powinien być przypisany komuś innemu. Anna Krüger pojawia się jedynie w twórczości Matthiasa Gotthilfa Löschina, XIX-wiecznego historyka i pedagoga, który napisał dwutomową historię miasta. Możliwe jednak, że historia ostatniej czarownicy była bardziej anegdotą lub utrwaloną legendą, ponieważ wzmianki o tej sprawie nie pojawiają się w dokumentach sądowych.
Gdyby tak w istocie było, ostatnią gdańską czarownicą spaloną na stosie byłaby Anna Wagnersche (lub Wagner). We wrześniu 1647 Anna, wraz z inną kobietą, Barbarą Lucht, zostały oskarżone o czary i uznane za winne stosowania diabelskich mocy. W obliczu okazanej skruchy Barbara została przed spaleniem ścięta; Anna jednak została spalona żywcem. W tej wersji ostatnia spalona w Gdańsku czarownica nie byłaby stąd – Wagnersche pochodziła z niewielkiej wioski Rybiny na Mierzei, założonej na początku XVII wieku przed Olędrów.
Bez względu na to, czy ostatnia spalona czarownica nazywała się Krüger czy Wagnersche, ostatni akt okrutnej sprawiedliwości wymierzono w Gdańsku w połowie XVII wieku. Dla porównania, w innych częściach Rzeczpospolitej ostatnie procesy o czary zakończyły się dopiero ponad sto lat później, w połowie XVIII wieku, zaś ostatnią spaloną czarownicą w Europie jest Barbara Zdunk, dla której stos został przygotowany w 1811 r. w warmińskim Reszlu.
GDAŃSK, MIASTO (PRAWIE) BEZ STOSÓW
Chociaż stosy z czarownicami płonęły w Gdańsku, nie było to zjawisko masowe – między połową XVI w. a końcem XVIII w., czarostwo stanowiło 15 przypadków ze wszystkich 30 przestępstw przeciwko Bogu i religii. Najwięcej wyroków wykonano na przełomie XVI i XVII wieku.Dlaczego właśnie wtedy? Nie była to cecha jedynie Gdańska – największa gorączka procesów czarownic przypada w Europie właśnie na lata 1560 – 1630. Badacze szukając przyczyn takie stanu rzeczy wskazują na okres wyjątkowych religijnych niepokojów, które skrystalizowały się w postaci jednej z najkrwawszych wojen w historii Europy: wojny trzydziestoletniej. Inni historycy wskazują również na zmiany społeczne zachodzące w Europie, lub psychozę związana z reakcja na traumę (związaną z wojną czy katastrofą naturalną). W szerszym kontekście wskazuje się również na narzędzie opresji służące do zdławienia dążeń kobiet do uzyskania większej emancypacji. W przeszłości niektórzy uczeni nie wykluczali istnienia jakiegoś rzeczywistego kultu czarownic, który miałby być pozostałością przedchrześcijańskich wierzeń i religii.
W Gdańsku dodatkowym czynnikiem mogącym wpływać na intensywność procesów był skład Rady Miejskiej. Chociaż na przełomie XVI i XVII wieku zdecydowana większość mieszkańców Gdańska była luteranami, w ścisłej elicie przeważał kalwinizm – również wśród rajców. Na szczyt kalwińskich wpływów przypada rok 1605 – a surowa kalwińska moralność mogła mieć wpływ na decyzję o skazaniu oskarżonej kobiety na spalenie na stosie, jak to miało miejsce w Szkocji czy Nowej Anglii.
Do innych przyczyn stosunkowo tolerancyjnego podejścia do czarostwa należy pragmatyzm i powściągliwość w sądzeniu spraw o wykroczenia religijne lokalnej władzy oraz miejski charakter jurysdykcji – najwięcej procesów czarownic dotyczyło rejonów mało zurbanizowanych.
Ostatnie spalenie na stosie nastąpiło w Gdańsku w połowie XVII w., ale to nie oznaczało końca podobnych oskarżeń czy procesów. Zaprzestanie ścigania czarownic w Gdańsku łączy się z nadchodzącą epoką Oświecenia, oraz działalnością burmistrza Gabriela Krumhausena (1614-1685). Wykształcony na uniwersytecie w Lejdzie Krumhausen zajmował się wielką polityką: piastował nie tylko urząd burmistrza, ale również burgrabiego królewskiego. Bronił – skuteczenie – interesów Gdańska przed Władysławem IV i Janem III Sobieskim. Jednak oprócz tego Krumahusem był orędownikiem tolerancji religijnej w mieście – głośno domagał się równouprawnienia wobec mniejszych wyznań – takich jak kalwinizm czy katolicyzm. Opowiadał się również przeciwko prześladowaniu czarownic – zachowała się nawet jego korespondencja na ten temat, prowadzona z Ismailem Bouillaudem, francuskich astronomem.
[google_map_easy id=”7″]
WYKORZYSTANE ŹRÓDŁA
|