Koniec świata w Gdańsku, czyli o starciu dwóch herezji16 minut lektury
W 1600 roku na pokład statku zmierzającego do portu gdańskiego wszedł angielski herezjarcha. Wraz z wiernymi towarzyszami wyruszał z Amsterdamu, aby wieszczyć rychłe nadejście Chrystusa oraz wybicie godziny Sądu. Chociaż w Niderlandach zebrał wokół siebie słuchaczy, chciał eksportować swoje poglądy dalej. Nie spodziewał się, że w Gdańsku natrafi na gniazdo równie kontrowersyjnej herezji, jak jego własna…
Thomas Leamer – bo tak nazywał się Anglik, stojący na czele tajemniczego bractwa – bardziej niż mistykiem, był raczej dobrym sprzedawcą. Większą część swojego życia spędził zresztą w takiej roli – nie mógł usiedzieć na jednym miejscu, pociągały go wszelkie nowości. Najlepiej czuł się wśród ludzi. Z różnych religijnych przekonań wybierał pojedyncze fragmenty, a z nich układał własną, pogmatwaną układankę, którą próbował sprzedawać podobnym sobie niespokojnym duchom.
Rodzinną Anglię Leamer opuścił w 1592 roku. Odtąd podróżował po Niderlandach i krajach Cesarstwa. Już przed tymi wojażami zafascynował się ideami anabaptystów i tzw. separatystów, czyli anglikanów dla których Kościół Anglii był zbyt mało radykalny (jedną z takich grup byli purytanie na pokładzie Mayflower , którzy utworzyli w Ameryce kolonię Plymouth i położyli podwaliny pod przyszłe Stany Zjednoczone). To jednak nie wystarczało Leamerowi.
Przekonał niektórych angielskich purytanów i holenderskich kalwinistów do przyłączenia się do jego “kongregacji”, co wzbudziło zaniepokojenie przedstawicieli Holenderskiego Kościoła Reformowanego. Patrzyli oni niechętnie na nowy ruch, opierający się na chiliazmie – przekonaniu o bliskim nadejściu Królestwa Bożego i radykalnej przebudowie społecznego porządku.
Leamer głosił panowanie Antychrysta i rychłe nadejście Chrystusa, które według niego miało nastąpić około 1631 r. – od tego momentu Jezus miał rządzić ziemią jako król Izraela. Według nauczania Anglika, Chrystus przyszedł na świat już pierwszego dnia Stworzenia, jeszcze przed pierwszym człowiekiem – Adamem.
Swoich poglądów Leamer bronił w licznych publicznych dysputach, w których agresją i zaciekłością zakrywał niekiedy fakt przewagi argumentów u swoich oponentów. Tak było chociażby w przypadku jednej dyskusji w Amsterdamie, w której uczony wytknął Leamerowi błędy w znajomości hebrajskiego, którą to umiejętnością Leamer chełpił się wyjątkowo często. Zresztą na hebrajskim Leamer oparł swoją autorską metodę nawigacji, w której kluczową rolę odgrywało słowo oznaczające jeden z tytułów Boga – ELOHIM – umieszczone w specjalny sposób na instrumentach astronomicznych…
Dlaczego Thomas Leamer postanowił wybrać się do Gdańska? Mieszkając w Amsterdamie, musiał słyszeć o najważniejszym partnerze Holendrów nad Bałtykiem, o bogactwie i ludności Gdańska; musiał też słyszeć o Rzeczpospolitej, która chlubiła się swoją tolerancją religijną. Pojawiła się nadzieja, że w nadmotławskim porcie znajdzie kolejnych wyznawców. Nie mógł jednak przypuszczać, że Gdańsk był już domem dla równie radykalnej i chcącej zwerbować kolejnych członków grupy.
Jeżeli spodoba Ci się artykuł, polub stronę Gedanarium na Facebooku i bądź na bieżąco z opowieściami dotyczącymi Gdańska – jego mieszkańców, budynków i momentów z historii.
Bracia Polscy – radykałowie starej Rzeczpospolitej
Kiedy Leamer schodził z pokładu statku na gdańskie nabrzeże, w mieście już od kilkunastu lat prężnie działała grupa braci polskich, nazywanych również arianami lub antytrynitarzami– absolutnie wyjątkowy ruch religijny nie tylko na tle Rzeczpospolitej, ale również całego kontynentu.Bracia polscy, którzy jako wspólnota wyłonili się z polskich kalwinistów, odrzucali dogmat o Trójcy Świętej. Dla nich Bóg był jedną osobą; negowali również chrzest dzieci, uznając za prawdziwy jedynie chrzest dorosłych. Oprócz dogmatów religijnych, bracia polscy odznaczali się również radykalizmem w kwestiach społecznych. Propagując racjonalizm, polscy arianie głosili równość między chrześcijanami (nieliczni ariańscy szlachcice posuwali się nawet do uwalniania swoich poddanych) i pacyfizm, który zakazywał im udziału w innych wojnach niż obronnych i sprawowaniu urzędów, które mogły się łączyć ze skazywaniem na śmierć. ,Samuel Przypkowski herbu Radwan, jeden z najsłynniejszych braci polskich, demonstracyjnie nosił u boku drewnianą szablę, która miała symbolizować odrzucenie przemocy.
Centrum myśli braci polskich stanowił Raków – miasto założone w 1569 roku przez wojewodę podolskiego Jana Sienieńskiego, który ogłosił w nim tolerancję religijną. Na przełomie XVI i XVII wieku w mieście powstała drukarnia (dzięki której możliwe było prowadzenie akcji propagandowych) i słynna Akademia Rakowska, otwarta na adeptów wszystkich wyznań, słynąca z wysokiego poziomu nauczania. Arianizm stał się w Rzeczpospolitej wyznaniem najbardziej wykształconej szlachty, która była otwarta na nowe intelektualne prądy i racjonalizm. Szacuje się, że w momencie szczytowej popularności w Rzeczpospolitej znajdowało się od 10 do 12 tysięcy braci polskich. Podstawą ich organizacji były zbory i synody, czyli zebrania odbywane co rok, dwa lub trzy, mające na celu ustalanie wspólnych stanowisk i rozwiązywanie bieżących wyzwań i problemów stojących przed wspólnotą.
Szeregi polskich arian zasilali liczni cudzoziemcy, przybywający zwłaszcza z terenów Rzeszy i Włoch. Najsłynniejszym z nich był Faust Socyn – jego wpływ na doktrynę braci polskich był tak daleko posunięty, że całą grupę nazywano niekiedy socynianami. Socyn przybył z rodzinnej Toskanii do Krakowa, gdzie istniała już włoska wspólnota protestancka, i nawiązał swoje pierwsze kontakty z braćmi polskimi. Pomimo pewnych różnic dogmatycznych, poglądy Socyna zdecydowały o kształcie całego ruchu polskich arian. Włoch był płodnym autorem, a jego dzieła były drukowane w Rakowie i Lusławicach i rozprowadzane po całym kraju. Ostatnie lata życia reformator spędził we wspomnianych Lusławicach, które aż do połowy XVII w. były ważnym ośrodkiem i schronieniem dla arian.
Podziemny krąg arian w Gdańsku
W Gdańsku antytrynitarze pojawili się już w drugiej połowie XVI wieku. Wtedy w mieście osiadł włoski imigrant, doktor Giovanni Paolo Alciati, który był gorliwym zwolennikiem odrzucenia dogmatu o Trójcy Świętej. Włoch mieszkał w Gdańsku do śmierci, prowadząc tutaj swoją praktykę lekarską; oprócz niego w mieście przebywali inni protestanccy Włosi (Justus de Pres, Filip Buccella, Gianbattista Bovio), którzy próbowali do swoich idei przekonać (nieskutecznie) między innymi mennonitów mieszkających w podgdańskich osadach. Gdańsk zaczął pojawiać się w ariańskiej korespondencji pod tajemniczym kryptonimem Orchestra.
Pierwsza gmina antytrynitarska pojawiła się w Gdańsku już w latach osiemdziesiątych, ale była niezależna od braci polskich – powstała samoistnie pod wpływem prądów płynących z Niderlandów, Prus Książęcych i od wspomnianych włoskich unitarian. Początkowe kontakty gdańskich antytrynitarzy w braćmi polskimi skończyły się nieporozumieniem, jednak pod wpływem korespondencji Fausta Socyna i kolejnych delegacji braci polskich już na początku lat dziewięćdziesiątych zawiązała się w Gdańsku gmina ariańska, która została wpleciona w sieć ośrodków braci polskich w Rzeczpospolitej.
Najbarwniejszą postacią związaną z gdańskich ruchem był niewątpliwie Mateusz Radecke (1540 – 1612). Gdańszczanin przeszedł drogę od katolicyzmu domu rodzinnego, przez luteranizm, do kalwinizmu przyjętego podczas podróży po Niderlandach, Francji i Cesarstwie. Jego religijne poszukiwania trwały jednak nadal i po krótkiej przygodzie z mennonitami, Radecke został w końcu wyznawcą arianizmu. Pełnił rolę przywódcy gdańskich antytrynitarzy (spotykali się oni w trudnym do określenia domu wdowy po Arciszewskim), jednocześnie piastując funkcję sekretarza Rady Miejskiej. Zaangażowanie Radeckego w ruch ariański był jednak końcem jego gdańskiej kariery – pod wpływem luterańskich kaznodziejów był zmuszony zrezygnować z funkcji sekretarza, a w obliczu prowadzenia dalszej propagandy ariańskiej musiał opuścić miasto. Nie oddalił się jednak daleko – został ministrem w Buszkowach, wsi należącej do brata polskiego Pawła Arciszewskiego – i wciąż prowadził ożywioną korespondencję oraz wspierał gdańskich braci. Radecke ostatnie lata swojego życia spędził w Rakowie, stolicy polskiego arianizmu, gdzie zajmował się swoimi dwoma największymi pasjami – pisaniem oraz ogrodnictwem.
Delegacja arian przeciwko chiliastom
Anglik musiał się czuć w tłumnym, portowym mieście jak ryba w wodzie – zresztą na pewno na ulicach słyszał nie tylko rodzimy angielski, ale znany sobie niderlandzki i niemiecki. Wraz z angielskimi towarzyszami i jednym Brabantczykiem rozpoczęli zapowiadanie rychłego końca rządów Antychrysta. Jako słudzy Chrystusa, głosili jego nadejście i musieli przygotować ludzi na to doniosłe wydarzenie. Należało wstrzymać chrzty i sprawowanie pamiątki Wieczerzy Pańskiej aż do 1631 r. – na ten rok Leamer określił ponowne nadejście Jezusa. Hasła millenarystyczne trafiły w Gdańsku na podatny grunt i wywołały ferment wśród nadmotławskich arian. Od razu przeciwko charyzmatycznemu Leamerowi wystąpił Mateusz Radecke, publikując pisma i wygłaszając kazania, jednak te działania okazały się nieskuteczne.
Działalność Leamera wywołała poruszenie wśród braci polskich i potrzebę zdecydowanej reakcji. Na synodzie zwołanym w czerwcu 1600 r. w Lublinie bracia polscy postanowili wysłać do Gdańska specjalnych delegatów – Stanisława Lubienieckiego i Krzysztofa Ostorodta – którzy mieli podjąć walkę z samozwańczym prorokiem. Do tej dwójki dołączył młody Walenty Radecke, syn Mateusza i absolwent gdańskiego Gimnazjum; po opuszczeniu wraz z ojcem miasta Walenty kontynuował naukę i działalność w Rakowie, gdzie m.in. nadzorował prace nad drukowaniem dzieł Fausta Socyna. Ta trójka miała stanowić odtrutkę na sączącą się w Gdańsku herezję Leamera.
Lubieniecki był ariańskim szlachcicem, lubującym się w teologii i poezji, które życie związał z Rakowem i Lusławicami, za to Ostorodt był prawdziwie niespokojnym duchem. Pochodził z Dolnej Saksonii, ale po studiach na uniwersytecie w Królewcu osiadł w Człuchowie. Podróżując do Gdańska, Ostorodt zetknął się z antytrynitarzami z miasta oraz ze zbory w Buszkowych; szybko zapałał wielkim entuzjazmem do nowego wyznania i w 1585 r. został przyjęty do zboru braci polskich. Ostorodt poznał w Gdańsku Mateusza Radeckego; wrócił też do rodzinnego Goslaru, ale tamtejsze próby pozyskania nowych współwyznawców skończyły się niepowodzeniem i aresztowaniem jego rodziny, którą w końcu udało mu się sprowadzić do Rzeczpospolitej. W Rakowie Ostorodt nauczył się języka polskiego, a potem piastował liczne funkcje – nauczyciela, rektora, ministra – w różnych gminach ariańskich, od Rakowa do Śmigla. Uwielbiał dysputy i polemiki; atakował z równą lubością katolików i luteran, a za swojego mistrza uważał samego Fausta Socyna, z którym utrzymywał żywą korespondencję.
Konfrontacja pomiędzy dwoma grupami, które walczyły o sumienia ludzi podobnie myślących, była nieunikniona.
Dzieje krótkiej dyskusji
Arianie operowali w nieodległych od Gdańska Buszkowych. Stamtąd skontaktowali się z Leamerem, rzucając mu wyzwanie; spór miał być rozwiązany popularną ówcześnie metodą, czyli uczoną dysputą.Leamer nie miał wyboru i przyjął zaproszenie; był zresztą doświadczonym mówcą, odznaczającym się charyzmą. Dwie grupy spotkały się pod gołym niebem poza miastem, ale w granicach jego jurysdykcji, gdzieś inter monticulos, czyli pomiędzy górami – być może na Biskupiej Górce, Górze Gradowej lub innym wzniesieniu leżącym w pobliżu.
Na debatę przybyło około czterdziestu osób. Chociaż atmosfera musiała być napięta, obie strony stosowały retoryczne wybiegi. Sam Leamer również się nie śpieszył do bezpośredniego teologicznego starcia, mając przed sobą tak doświadczonych i wykształconych przeciwników. Wysunął więc temat, w którym mógł mieć coś do powiedzenia, i zapytał ariańskich wysłańców czy Chrystus naprzód został zrodzony z Maryi Dziewicy?
Obie strony ruszyły do religijnego sporu, jednak zanim ten na dobre się rozpoczął, został gwałtownie ukrócony. Koniec świata nie nadszedł, nadeszli za to miejscy strażnicy, działający z polecenia władz miasta, którzy zaskoczyli dyskutujących rozpędzając zgromadzenie.
Dyskusja chiliastów z arianami została rozpędzona z polecenia Rady Miejskiej, w łonie której istniał w tym czasie spór luteran i kalwinistów; to piękna ilustracja skomplikowanej i wieloczęściowej mozaiki religijnej nie tylko Gdańska, ale również całej Rzeczpospolitej. Thomas Leamer został wtrącony do gdańskiego więzienia pod zarzutem bigamii (wziął ślub ignorując fakt posiadania już dwóch żyjących żon), jednak wbrew niektórym źródłom nie został stracony w mieście, tylko wygnany – dalszą działalność prowadził już jednak w Niderlandach i Anglii, nigdy nie doczekał jednak upragnionego końca świata.
Gdańscy zwolennicy Leamera po aresztowaniu swojego przywódcy szybko się zdezorganizowali i stracili wszystkie przyczółki, które udało im się wcześniej zdobyć. Jednocześnie arianie wzmocnili się i weszli w nowe stulecie z energią, potencjałem i zapałem.
Rozkwit i zmierzch arianizmu
Kolejne dekady XVII wieku to okres rozkwitu braci polskich. Chociaż odszedł zarówno Socyn, jak i Radecke, wśród arian pojawiły się kolejne wielkie osobowości. Krzysztof Ostorodt – ten sam który został wysłany na dysputę z Leamerem – został przez synod wybrany opiekunem zborów w Prusach Królewskich, a po krótkim epizodzie z ministrem Krzysztofem Ryszkienowskim w Gdańsku, Ostorodt również objął bezpośrednią opiekę nad tym zborem. Podobnie jak Radecke, rezydował w Buszkowych, obawiając się represji władz miejskich.Bracia polscy tworzyli elitę intelektualną ówczesnej Rzeczpospolitej. Akademia rakowska, Katechizm rakowski, niezliczone dzieła i polemiki były wkładem nie tylko w kulturę umysłową nad Wisłą, ale odbijały się szerokim echem w całej Europie. Tymczasem jednak podskórnie atmosfera w kraju zmieniała się na niekorzyść postępowych braci polskich – kontrreformacja poczynała sobie coraz śmielej, pojawiły się pierwsze wyroki śmierci i rozpędzenia ariańskich synodów. W Prusach Królewskich i Gdańsku nie przeszkadzało to jednak rozrastaniu się kolejnych gmin – powstało również nowe zgromadzenie w Straszynie, który został zakupiony przez ariańskiego szlachcica Pawła Iwanickiego.
Z kolei Gdańsk był miejscem, z którego idee braci polskich były eksportowane na Zachód – do Anglii, Rzeszy, Niderlandów a nawet do Włoch, ojczyzny Socyna i wielu pierwszych antytrynitarzy gdańskich. W 1617 r. powstał nawet pomysł założenia w mieście drukarni ariańskiej, nie wiadomo jedna czy został zrealizowany. W trzeciej dekadzie XVII wieku do Gdańska przybywa Marcin Ruar – najważniejsza chyba postać związana z braćmi polskimi w Gdańsku, która doczeka się osobnego artykułu.
Końcem ruchu braci polskich w Rzeczpospolitej okazała się trauma związana z Potopem szwedzkim. Na sejmie 1658 r. wydano specjalny dekret wypędzający braci polskich z Rzeczpospolitej, oskarżając ich o zdradę stanu. W rzeczywistości większość szlachty poddała się Szwedom, bez względu na swoje wyznanie. Janusz Tazbir podkreśla jak wielką traumę dla społeczeństwa Rzeczpospolitej stanowił Potop – zajęcie prawie całego kraju, dwuznaczna postawa szlachty wobec najeźdźcy, olbrzymie zniszczenia były szokiem większym niż np. pierwszy rozbiór Polski. Szukano kozła ofiarnego – chciano wierzyć że Potop był karą boską za grzechy, do których należało m.i. tolerowanie heretyków. Bracia polscy stali się więc wygodną ofiarą, na której można było skumulować swój gniew i desperację. Ci, którzy zostali wierni swoim przekonaniom, udali się głównie do Siedmiogrodu i Niderlandów. Chcący pozostać w Rzeczpospolitej konwertowali się na katolicyzm, kalwinizm lub praktykowali swoje wyznanie w tajemnicy, jednak pod koniec XVII wieku arianie byli już tylko wspomnieniem. To wydarzenie, wygnanie braci polskich w 1658 r., można uznać za symboliczną datę końca religijnej tolerancji w Rzeczpospolitej.
Pomimo tego, dzieje polskich arian są piękna kartą w historii polskiej Reformacji i wkładem w rozwój racjonalizmu i humanizmu, który stanie się fundamentem na którym powstaną gmachy Oświecenia. Rola Gdańska – w którym bracia polscy w przeciwieństwie do reszty kraju rekrutowali się głównie z mieszczan – jest nie do przecenienia, ponieważ właśnie przez nadmotławski port te piękne idee były przekazywane dalej w świat.
WYKORZYSTANE ŹRÓDŁA
|