Która gdańska książka stała się bestsellerem w Japonii?13 minut lektury
Chociaż dzisiaj Kraj Kwitnącej Wiśni kojarzy się z fantastycznym postępem technologicznym i robotyką rodem ze świata science fiction, nie zawsze tak było. Gdy rządzący Japonią ród Tokugawa zamknął kraj na wpływy świata zewnętrznego, zaowocowało to również zahamowaniem rozwoju nauki i techniki. Iskrą, która była początkiem zmian, okazała się książka gdańskiego uczonego.
Podczas trwającego od początku XVII wieku okresu Edo, w Japonii realną władzę sprawowali sioguni z potężnego domu Tokugawa. Chociaż nominalnie na szczycie władzy znajdował się cesarz, w rzeczywistości za wszystkie aspekty polityki zewnętrznej i wewnętrznej odpowiedzialni byli przywódcy klanu Tokugawa, władający Japonią ze swojej twierdzy w Edo (dzisiejsze Tokio).
Jedną z podstaw ich rządów była doktryna sakoku – izolowanie Japonii od wpływów wewnętrznych. Obcym zakazano wstępu do Japonii, a handel był ściśle kontrolowany przez władze. Sakoku miało uchronić Japonię od rozprzestrzenienia się chrześcijaństwa oraz rzekomych rosnących wpływów Portugalczyków i Hiszpanów. Do uprzywilejowanych należeli Holendrzy (którzy musieli składać coroczny hołd oraz nie prowadzić działalności misjonarskiej), którzy uzyskali pozwolenie na założenie swojej faktorii na wyspie Dejima, leżącej w granicach portowego miasta Nagasaki. To właśnie z Dejimy wąskim strumyczkiem wlewały się do Japonii europejskie nowinki.
Wyłomem w mentalności Japończyków było przetłumaczenie przez zespół lekarzyprowadzony przez uczonego Sugitę Genpaku książki w języku niderlandzkim – Ontleedkundige Tafelen – na japoński. Jednak również ona była tłumaczeniem, a oryginałem było dzieło gdańskiego profesora Jana Adama Kulmusa, Tabulae anatomicae (Tablice anatomiczne) z 1722 r. Jak Tablice trafiły do Japonii i dlaczego akurat one odniosły taki spektakularny sukces?
Jeżeli spodoba Ci się artykuł, polub stronę Gedanarium na Facebooku i bądź na bieżąco z opowieściami dotyczącymi Gdańska – jego mieszkańców, budynków i momentów z historii.
Z wrocławia do Gdańska
Chociaż Jan Adam Kulmus urodził się we Wrocławiu (w 1689 r.), większość swojej młodości spędził w podróżach. Po przedwczesnej śmierci rodziców młodym Janem Adamem zajął się starszy brat, Jan Georg , który ściągnął go do Gdańska. Tutaj młody Kulmus uczęszczał do Gimnazjum, aby później wybrać się na studia w Europie – i podobnie jak brat został doktorem medycyny. Po krótkim pobycie na uniwersytecie w Lejdzie wrócił nad Motławę, gdzie już pozostał na stałe.
Oprócz prowadzenia praktyki lekarskiej, Kulmus prowadził dalej życie uczonego. Był członkiem słynnych organizacji, zrzeszających europejskich badaczy: austriackiej Leopoldiny i Pruskiej Akademii Nauk. W Gdańsku doceniono jego zdolności i w 1725 r. został profesorem nauk przyrodniczych i w gdańskim Gimnazjum Akademickim. W murach Gimnazjum szczególny nacisk kładł na rozwój i naukę swojej wielkiej pasji – anatomii.
Jednak już wcześniej odnosił na tym polu spore sukcesy. Pokłosiem prywatnych wykładów i pokazów z dziedziny anatomii i chirurgii, których udzielał od czasu powrotu do Gdańska, była praca nad wydaniem w 1722 r. najsłynniejszego dzieła – Tablic anatomicznych (Tabulae anatomicae).
Przeczytaj również: DOKTOR OELHAF I SEKCJA POTWORNEGO PŁODU- – Oczy wszystkich zebranych skupione były na centralnym miejscu wypełnionej blaskiem świec sali. Tam, na stole sekcyjnym, leżało zdeformowane ciało noworodka. Już za chwilę w gdańskim auditorium anatomicum miał rozpocząć się makabryczny spektakl dwóch aktorów, w którym główna rola przypadła doktorowi Oelhafowi.
Tablice Anatomiczne – bestseller międzynarodowy
Tablice anatomiczne szybko odniosły wielki sukces. Niewielki, podręczny format uzupełniony wieloma precyzyjnymi rycinami i opisami szybko doczekał się szeregu tłumaczeń, wznowień i poprawek. Największą popularnością Tablice… nie cieszyły się jednak wśród lekarzy, a wśród chirurgów i balwierzy.
Od czasów średniowiecza chirurdzy nie byli traktowani jako lekarze, tylko rzemieślnicy. W Gdańsku już od XV w. zrzeszeni byli we wspólnym cechu wraz z balwierzami, którzy oprócz golenia i wyrywania zębów zajmowali się również niewymagającymi specjalistycznej wiedzy zabiegami. Dopiero druga połowa XIX w. przyniesie połączenie zawodu lekarza i chirurga. Paradoksalnie, chirurgom ciężko było zdobyć teoretyczną wiedzę anatomiczną, co leżało u podstaw wielkiej popularności Tablic. Aby zdać egzamin czeladniczy na chirurga, młody adept musiał znać anatomię – poznawał ją na prowadzonych publicznie płatnych sekcjach oraz na ćwiczeniach ze zwłokami, które uzyskiwane były dzięki zgodzie Rady Miejskiej. Kompendium Kulmusa, opatrzone niemalże trzydziestoma rycinami, w przystępnym formacie i co najważniejsze w przystępnej cenie, stało się głównym podręcznikiem do nauki dla przyszłych chirurgów.
Jeszcze jedna kwestia przesądziła o popularności Tablic anatomicznych – liczne wznowienia i tłumaczenia na języki narodowe. Pierwszym tłumaczeniem z łacińskiego oryginału było niemieckie (Anatomische Tabellen) z 1722 r. W 1734 w Amsterdamie wyszło tłumaczenie niderlandzkie – Ontleedkundige Tafelen. Egzemplarze tego dzieła trafiły aż na przeciwległy koniec świata, do holenderskiej faktorii na Dejimie. Na wyspie musieli znajdować się zarówno lekarze, jak i chirurdzy, którzy towarzyszyli żołnierzom, kupcom i dyplomatom Zjednoczonej Kompanii Wschodnioindyjskiej.
Wielkie marzenie Sugity Genpaku
Sugita Genpaku przyszedł na świat w 1733 r. Jego matka zmarła przy porodzie, co zapewne miało wpływ na wybór ścieżki życiowej – podobnie jak wielu członków jego rodziny, młody Sugita postanowił zostać lekarzem. Medycyna epoki sakoku opierała się głównie na nauce chińskiej i tradycjach konfucjanizmu, jednak wielu japońskich lekarzy zdawało sobie sprawę z niedostatków swojej wiedzy. Fachu uczył się u lekarza na dworze szoguna, Nishi Gentetsu, który zaraził swojego ucznia fascynacją zachodnimi metodami leczenia.
Kontakty z Holendrami pogłębiły głód wiedzy japońskiego lekarza. Przedstawiciele faktorii corocznie wyruszali z Dejimy do Edo, aby złożyć hołd siogunowi, i ta wizyta była pretekstem do dyskusji i rozmów Holendrów z miejscowymi uczonymi. Japończykom udawało się nabywać zachodnie książki, a czasami nawet brać udział w zabiegach przeprowadzanych przez lekarzy i chirurgów – i tak sam Sugita widział zabieg przeprowadzony przez chirurga Georga Rudolfa Bauera, który polegał na usunięciu języka, zaatakowanego przez rozkład. Zresztą na Dejimie holenderscy lekarze i chirurdzy rezydowali stale, a najbogatsi Japończycy często udawali się na wyspę, poszukując leczenia i medykamentów nieznanych medykom japońskim.
W 1771 r., podczas corocznej wizyty Holendrów w Edo, jeden z nich pokazał Genpaku dzieło Jana Adama Kulmusa. Uczony zafascynował się rycinami, o wiele bardziej szczegółowymi niż ilustracje rodzime lub chińskie, które były dotychczas dostępne w Japonii. Udało mu się zdobyć tą książkę, którą traktował jak swój największy skarb – chociaż nie rozumiał kompletnie nic z tekstu zawartego w Tablicach, studiował liczne ryciny, które postanowił skonfrontować z rzeczywistością.
Okazja nadarzyła się już 4 marca tego samego roku. Genpaku udał się na prywatną sekcję zwłok, organizowaną przez innych lekarzy będącymi pod wpływem prądów płynących z Dejimy – wszyscy zebrali się wokół ciała skazanej na śmierć przestępczyni Aochababy. Okazało się że inny obecny tam lekarz i zarazem przyjaciel Genpaku, Ryotaku Maeno, już od kilku lat posiadał własny egzemplarz Tablic anatomicznych przetłumaczonych na niderlandzki. Uzbrojeni w zachodnioeuropejskie ryciny, przystąpili do sekcji, którą wykonywał burakumin – przedstawiciel niższej japońskiej kasty eta, który nie był objęty tabu związanym z nieczystością dotykania zwłok.
Podczas przeprowadzanej sekcji okazało się, że zachodnioeuropejskie ryciny zawarte w książce Kulmusa są dalece bardziej precyzyjne niż ilustracje chińskie lub japońskie. Poszczególne organy przestępczyni były wiernie oddane w Tablicach anatomicznych, w przeciwieństwie do tradycyjnie stosowanych dzieł medycznych. Uczeni musieli sobie zadać niezwykle ważne pytanie – skoro ryciny w tym dziele są tak dokładne, jaki ogrom wiedzy muszą zawierać opisy w nieznanym języku, wykonane za pomocą nieznanych im znaków?
Kaitai Sinsho – zwiastun nowych czasów
Grupa japońskich lekarzy, która obserwowała sekcję Aochababy, postanowiła przetłumaczyć kompendium Kulmusa na język japoński. Cel który sobie postawili był niezwykle trudny – większość nie znała holenderskiego w ogóle, a znajomość reszty zatrzymywała się na znajomości podstawowych słów i zwrotów. Na czele grupy stanęli ci uczeni, którzy posiadali książki na własność i których determinacja była największa – Sugita Genpaku i Ryotaku Maeno.
Powoli przyswajając sobie język niderlandzki, lekarze rozpoczęli żmudną pracę tłumaczenia dzieła. Kontakt z Holendrami był utrudniony (Edo i Nagasaki dzieliło ponad tysiąc kilometrów); jedyną okazją, skwapliwie wykorzystywaną, były coroczne wizyty holenderskiej delegacji w Edo. Zespół lekarzy korzystał również z pomocy ilustratorów (drzeworyty na podstawie oryginału przygotował Naotake Odano, który pod wpływem tego doświadczenia stworzył szkołę malarstwa nazwaną akita ranga) oraz innych Japończyków, którzy poznali język niderlandzki w kontaktach z mieszkańcami Dejimy. Czasami nawet jedno słowo było źródłem wielodniowych dyskusji, jednak praca trwała codziennie przez trzy lata – i została zwieńczona wielkim sukcesem.
W 1774 r. wydano pięć tomów Kaitai Shinsho, Nowej Księgi Anatomii.Tak cenne ryciny złożyły się na osobny tom, zaś w pozostałych czterech swoje miejsce znalazły opisy anatomiczne ludzkiego ciała, jakich Japonia jeszcze nie wiedziała. Zarówno sam siogun, jak i japońska arystokracja wykazali swoje zrozumienie i aprobatę dla wydania tego dzieła, co ośmieliło kolejnych twórców i naukowców.
Pojawienie się Kaitai Shinsho było iskrą, za którą poszedł istny pożar. Pierwsze wydanie rozeszło się w mgnieniu oka, a Edo zyskało opinię uczonego ośrodka, do którego ściągali badacze z całej Japonii. Rozpoczęto prace nad opracowaniem słownika japońsko-niderlandzkiego, a kolejne zespoły zaczęły tłumaczyć inne europejskie dzieła na swój rodzimy język. Kaitai Shinsho wprowadziło do japońskiego nowe słownictwo dotyczące organów i części ciała, które nie miały wcześniej swoich nazw, oraz stało się inspiracją dla kolejnych generacji japońskich lekarzy. Powstałe już w 1819 r. dzieło Kaibo Zonshinzu, autorstwa lekarza Yasukazuego Minagakiego, odznaczało się precyzją, która do tej pory nie znana była na Wyspach Japońskich – i zapewne nie mogłaby powstać, gdyby nie marzenie Sugity Genpaku i lekarzy wokół niego skupionych.
Drzeworyty zamieszczone w Kaitai Shinsho
Ostatni wielki gdański anatom i pierwsze japońskie roboty
Niestety, Tablice anatomiczne nie zostały przetłumaczone na japoński za życia Jana Adama Kulmusa. Gdański lekarz, profesor i anatom zmarł 30 maja 1745 r., ale nawet po jego śmierci jego dzieło cieszyło się niesłabnącą popularnością. Kulmus był ostatnim wielkim anatomem w świecie gdańskiej nauki – po nim nie przyszedł już nikt, którego nazwisko odbiło by się takim echem. Zresztą, powoli nadchodziła nowa epoka – Kaitai Shinsho wydano dwa lata po I rozbiorze Rzeczpospolitej, a nadchodzący wiek XIX miał diametralnie zmienić oblicze nauki, w tym również medycyny.
Nie dotyczyło to tylko Europy. W Japonii terminem Rangaku (dosłownie nauczanie holenderskie, w domyśle europejskie) określa się zjawisko przyswajania się w Japonii nowinek technologicznych pomimo prowadzonej polityki izolacyjnej. Rangaku: to były dyskusje z Holendrami, kupowanie od nich książek naukowych, przyrządów takich jak lunety, zegary czy termometry, korzystanie z usług holenderskich lekarzy, czy nawet próbowanie jedzenia nieznanego Japończykom. W największych miastach działały nawet specjalne sklepy, sprzedające za wysoką cenę przedmioty pochodzące z Europy. Z Zachodu zostały zaadaptowane nawet techniki malarskie, których przykłady można znaleźć w muzeach japońskich do dnia dzisiejszego. Z tego okresu pochodzą również pierwsze japońskie roboty, Karakuri-ningyō, zainspirowane europejskimi automatami i zegarami. Karakuri-ningyō były automatycznymi marionetkami, które cieszyły swoich posiadaczy podając herbatę lub strzelając z łuku.
Zarówno Kulmus jak i Sugita Genpaku pozostawili ślady po sobie w miastach, z którymi byli związani. Grobowiec Japończyka można odwiedzić wybierając się do świątyni Eikan-dō. Lekarz został też uhonorowany w inny sposób, który symbolicznie znaczy więcej niż każdy pomnik: jego imieniem nazwano szpital miejski w Obamie.
Jeżeli chodzi o Jana Adama Kulmusa, to niestety nie został uhonorowany w znaczący sposób przez władze Gdańska. Gdyby jednak ktoś chciał oddać hołd temu anatomowi i pedagogowi, został on pochowany w kościele św. Trójcy – zaraz obok budynków Gimnazjum Akademickiego, z którym był związany. To również symboliczne – nawet po śmierci Kulmus nie oddalił się od niegdysiejszych korytarzy którymi się przechadzał i komnat, w których nauczał kolejne pokolenia medyków.
[google_map_easy id=”6″]
WYKORZYSTANE ŹRÓDŁA
|
One thought on “Która gdańska książka stała się bestsellerem w Japonii?13 minut lektury”