KONSTANCJA, BAŁTYCKA SYRENA O SŁOWICZYM GŁOSIE13 minut lektury
Podobnie jak w przypadku syren ze skalnych wybrzeży greckich wysp, do arsenału ich bałtyckiej kuzynki należał śpiew i granie na instrumentach. Jednak w przeciwieństwie do stworzeń polujących na antycznych marynarzy, Konstancja Czirenberg swój czar rzucała na elity XVII wiecznej Rzeczpospolitej – nie wyłączając nawet samych królów z dynastii Wazów.
TŁO PORTRETU – DOM, RODZINA I FRANCUSKI SEKRETARZ
N iestety nie zachował się – lub nie nigdy nie powstał – żaden portret Konstancji Czirenberg, i jedynie za pomocą słów można spróbować go odtworzyć.
Konstancja urodziła się 6 października 1605 roku, u progu nowego stulecia, którego najbardziej wyraźnym przejawem stanie się przepych, kolory i półcienie baroku.
Dziewczynka przyszła na świat jako córka Jana i jego żony Anny w kalwińskiej rodzinie Czirenbergów, którzy należeli do ścisłej gdańskiej elity. Rodzina z Hesji szybko znalazła się na szczycie społecznej drabiny miasta, a Czirenbergowie , podobnie jak inne rodziny patrycjuszowskie, prowadzili tryb życia bardziej pasujący do arystokracji niż do mieszczaństwa – wciąż zajmowali się operacjami finansowymi, ale często nabywali wielkie posiadłości ziemskie poza miastem.
Swoją młodość Konstancja spędziła w samym sercu starego Gdańska. Najpierw w domu przy ulicy Długiej 29, który po swoim bracie, Erneście Kerlu, odziedziczyła matka dziewczyny. Kamienica została wzniesiona na miejscu starszego, renesansowego budynku ale ten nie przepadł całkowicie, ponieważ na barokową fasadę przeniesiono XVI-wieczne medaliony z wizerunkami rzymskich cesarzy i cesarzowych, których kamienne oblicza spoglądały na siebie, górując nad przepływającym wielonarodowym tłumem na Długiej.[perfectpullquote align=”left” bordertop=”false” cite=”” link=”” color=”” class=”” size=”” =”right” size=”18″]Króla Władysława IV i Czirenbergów musiały łączyć ciepłe relacje również w późniejszym okresie. Jan Czirenberg, ojciec Konstancji, kilkukrotnie piastował urząd burgrabiego, czyli królewskiego reprezentanta w Gdańsku.[/perfectpullquote]
Chociaż dla Konstancji, jak dla innych utalentowanych kobiet tamtej epoki, drzwi szkół i uniwersytetów wciąż były zamknięte, nie oznaczało to braku edukacji. Tą musiała odbierać w domu. Córka burmistrza Czirenberga odebrała wykształcenie, które było dostępne jedyne niewielu kobietom jej epoki. Oprócz niemieckiego i polskiego, Konstancja posługiwała się francuskim, włoskim, łaciną i szwedzkim. Jest zaliczana do pierwszych kobiet tłumaczek w Polsce – dla Charlesa Ogiera przetłumaczyła list skierowany do szwedzkiej królowej Krystyny. Oprócz tego również malowała.
W 1628 roku, mając 23 lata, wyszła za mąż za niemal dwukrotnie od siebie starszego ławnika Zygmunta Kerschensteina, który podobnie jak Czirenbergowie wyznawał kalwinizm. Kerschenstein cierpiał z powodu licznych chorób, ale odznaczał się humorem i bystrością umysłu. Para doczekała się trójki dzieci – Ludwika, Konstancji i Anny.
Najwięcej informacji o Konstancji pochodzą z lat 1635 – 1636, w momencie w którym ukończyła trzydziesty rok życia. Z tych lat pochodzi bowiem słynny Dziennik podróży do Polski Charlesa Ogiera, sekretarza francuskiego poselstwa, który wiele miesięcy korzystał z gościnności gdańszczan. Swój pobyt opisywał w obszernym dzienniku, a w wielu miejscach nakreślił swoją znajomość zarówno z Konstancją, jak i z członkami jej najbliższego otoczenia. To Ogier właśnie nazwał Czirenbergównę Syreną Bałtycką – nazwał tak napisany przez siebie poemat na cześć gdańskiej śpiewaczki.
JEDNAK MUZYCZNIE JEST NAD PODZIW UTALENTOWANA…
Dziedziną sztuki, dzięki której Konstancja zyskała największą sławę i zaszczyty, była muzyka. Ogier 16 listopada 1635 zanotował:
Najdostojniejszy poseł odwiedził burmistrza Czirenberga i słuchał śpiewu oraz gry na organach jego córki, Konstancji. (…) muzycznie jest nad podziw utalentowana. Posiada niezwykle piękny głos, a śpiewa na sposób włoski, ponieważ taki tylko znany jest w Polsce i Niemczech.
W tych kilku zdaniach francuski sekretarz przekazał jeszcze jedną ciekawą wiadomość – Konstancja posiadała, a przede wszystkim potrafiła sprawnie obsługiwać, swoje własne muzyczne organy. Chociaż dzisiaj ten instrument kojarzy się głównie z wnętrzami kościołów, organy były szalenie popularne w całej Europie aż do śmierci Bacha, po której prym zaczął wieść fortepian. Św. Cecylia, patronka muzyki i muzyków, przedstawiania była w sztuce podczas gry na skrzypcach lub właśnie na organach – chociaż, jak na ironię, zawód kościelnego organisty był zarezerwowany dla mężczyzn.
Ogier wspomni o nich raz jeszcze przy okazji pożegnań z Gdańskiem:
Natychmiast udaliśmy się pożegnać z kilkoma znakomitymi kobietami w mieście, przede wszystkim zaś do niezrównanej Konstancji , która – aby jeszcze bardziej nas wzruszyć – cudownie śpiewała po francusku. Akompaniowała sobie na własnych organach przy wykonywaniu utworu muzycznego, który przysłała jej moja siostra, przez co tego ostatniego dnia jeszcze bardziej utwierdziła nas w przekonaniu o swojej wyjątkowości.
Najdostojniejszym posłem wspomnianym w pierwszym fragmencie był hrabia d’Avaux, który przewodził dyplomatycznej misji mającej na celu rokowania pomiędzy Rzeczpospolitą a Szwecją. Podczas swojego pobytu w Gdańsku wielokrotnie wraz ze swoją świtą gościł na mieszczańskich salonach, niejednokrotnie wprowadzając do nich przywiezione znad Loary zwyczaje – a jednym z nich było śpiewanie po francusku, w tym lingua franca XVII – wiecznej Europy.
Dopiero wizyta Ogiera i hrabiego była impulsem do używania francuskiego również podczas śpiewu – wcześniej wyłączność miał język włoski. Stąd w pierwszym cytacie informacja o śpiewie jedynie na sposób włoski, a już pod koniec francuskiej misji – Konstancja cudownie śpiewała po francusku.
TAJEMNICZA DEDYKACJA Z MEDIOLANU
Konstancję Czirenberg łączyło jeszcze jedno ogniwo z Italią, które wciąż owiane jest aurą tajemnicą. W 1626r. Włoski kompozytor Filippo Lomazzo wydał kompilację kilkudziesięciu utworów muzycznych – Flores praestantissimorum virorum (Kwiaty prześwietnych mężów), którą zadedykował właśnie Konstancji Czirenberg.
Fakt ten musiał odbić się szerokim echem w kulturalnych kręgach Gdańska i był powodem do dumy, skoro niemal dekadę później informacja o tym dociera do Charlesa Ogiera – i robi na nim na tyle duże wrażenie, że napisał 16 listopada 1635:
Kiedy sława jej dotarła do Italii, znakomici muzycy mediolańscy uznali ją za godną tego, aby dedykować jej księgę zatytułowaną Kwiaty prześwietnych mężówzerwane przez Filippa Lomazzo. Na początku tej księgi umieszczono wytworny w formie list do Konstancji Czirenberg. Niejaki Naeran, który przebywał w Gdańsku, a teraz przeniósł się do Belgii, napisał na jej cześć wspaniałe elegie, lepszych bynajmniej nie czytałem w żadnym z północnych krajów.
W dedykacji tej gdańszczanka została obdarowana kwiecistą wiązanką pochlebstw. Lomazzo wychwalał jej cnoty i umiejętności muzyczne – nie tylko słowiczy głos i gardło, ale również najbieglejsze ręce i najzręczniejsze palce. Jak na Włocha przystało, kompozytor i wydawca sięga po inspirację do świata mitologii, tworząc barokową wyliczankę porównań. Konstancja miała być jak Charyty, greckie boginie wdzięku, miała posiadać atrybuty Penelopy, wiernej żony Odyseusza, ostrość umysłu Pallady (Ateny) oraz głos i wdzięk Diany. Lomazzo wyliczankę zakończył efektownym stwierdzeniem, że Konstancja przewyższa swoimi licznymi talentami nawet muzę poezji Kaliope – której imię dosłownie oznacza obdarowaną pięknym głosem.
Jednak pojawia się pytanie oraz wątpliwość – w jaki sposób mediolańscy artyści dowiedzieli się o utalentowanej Konstancji? Nie można wykluczyć, że śpiewaczka odbyła podróż do Włoch lub jacyś włoscy muzycy wizytujący Gdańsk powrócili do swojego rodzinnego miasta oszołomieni umiejętnościami patrycjuszki, chociaż w źródłach nie ma zachowanych żadnych takich śladów.
PRZED KRÓLEM I KRÓLEWICZEM
W takim razie kto mógł stać za mediolańską dedykacją? Podpowiedzią jest jeden ustęp w pracy Lomazza:
W śpiewie z najznamienitszymi Niezwyciężonego Króla Polski i Szwecji artystami i mistrzami jego dworu, co sam książę z zachwytem osądził, nie wahasz się współzawodniczyć.
Chociaż w 1626 r. na tronie Rzeczpospolitej zasiadał Zygmunt III, według badaczki Katarzyny Grochowskiej w dedykacji nie chodziło o niego, a o jego syna i następcę. Królewicz Władysław był rozsławiony poprowadzeniem kilka lat wcześniej kampanii wojennej przeciwko Turkom – włącznie ze zwycięstwem pod Chocimiem w 1621 r. Co więcej, w 1624 r. Władysław odbył podróż po Europie Zachodniej, podczas której odwiedził Włochy – w tym Mediolan i Rzym.
Młody królewicz był wielkim miłośnikiem sztuki i muzyki, wiec podczas swojej podróży chłonął chciwie wszelkie występy i pokazy commedia dell’arte. Goszcząc na florenckim dworze Medyceuszy Władysław zachwycił się operą – i to właśnie jemu zawdzięczamy sprowadzenie tego gatunku do Rzeczpospolitej. Już jako koronowany władca Władysław zbudował na swoim dworze salę teatralną, w której mógł cieszyć się spektaklami i dziełami włoskich mistrzów. Wydaje się, że zamiłowanie do sztuki było u Wazów rodzinne – Zygmunt III podobno sam całkiem nieźle śpiewał oraz umiał grać na klawikordzie – pradziadku współczesnego fortepianu.
Wydaje się prawdopodobne, że właśnie podczas podróży mógł wpłynąć na mediolańskich kompozytorów i dać impuls do stworzenia dedykowanego Konstancji dzieła – dwa lata wcześniej Władysław pierwszy raz gościł w Gdańsku wraz ze swoim ojcem, królem Zygmuntem III. Podczas tej wizyty przed dworem, który zajął kamienicę na Długiej 29, niedaleko domu Czirenbergów, wystąpiła młodziutka, osiemnastoletnia wówczas Konstancja.
Króla Władysława IV i Czirenbergów musiały łączyć ciepłe relacje również w późniejszym okresie. Jan Czirenberg, ojciec Konstancji, kilkukrotnie piastował urząd burgrabiego, czyli królewskiego reprezentanta w Gdańsku.
Podczas swojej wizyty w 1636 r. król pojawił się 7 lutego na uczcie u Brygidy Schwartzwald i to właśnie gdańskiej śpiewaczce okazał wyjątkowe względy:
Zasiadł król pierwszy z jednej strony stołu i życzył sobie, by na początku stołu siedziała tylko Konstancja. Po prawicy królewskiej siadła Kordula Czirenberg, pani również urodziwej twarzy jak budowy (…) Konstancja w końcu postawiła na swoim, aby król zechciał posłuchać śpiewu Varennesa (drugiego sekretarza ambasady francuskiej), który się też popisał i zyskał oklaski całego dworu.
ŻONA I MATKA, CZYLI KOBIECOŚĆ XVII WIEKU
Konstancja, pomimo swoich licznych talentów, nie miała pełnej wolności w życiowych wyborach. Jako kobieta, w dużej mierze była uzależniona od swojego prawnego opiekuna – najpierw ojca, później męża. Kobiety musiały spełniać zadania które zostały im wyznaczone z góry – a wyrwać się ze sztywnych ram społecznych ról było niezwykle trudne. Jednak wydaje się, że Konstancja była zadowolona ze swojego życia rodzinnego. Jej mąż, Zygmunt Kerschenstein, pomimo tego że był dużo starszym wdowcem, był dobrym towarzyszem dla Konstancji, która odpłacała się czułością w pielęgnowaniu schorowanego męża:
Popołudnie spędziłem z panią Konstancja, która jak zwykle siedziała przy chorym mężu. Podczas gdy on opowiadał mi ciekawe rzeczy, ona pokazywała mi swe kobiece ozdoby, takie jak łańcuszki, naramienniki, diademy i mnóstwo białych, lecz nie okrągłych pereł; pouczała mnie przy tym o różnych strojach swego i polskiego narodu. Kiedy mi zaś położyła przed oczy przepaski, rękawice, pasy i inne tego rodzaju rzeczy, które sama tkała i przyozdabiała haftem, to wydawało się, że na samą Palladę się natknąłem.
Niestety, mniej szczęścia przyniosło Konstancji macierzyństwo. Z trójki jej dzieci – Konstancji, Anny i Ludwika – tylko ten ostatni ją przeżył. Śmiertelność niemowląt i dzieci była niezwykle wysoka, zwłaszcza w portowym mieście jakim był Gdańsk, który był narażony na liczne epidemie chorób zakaźnych. Jedynie 40 % dzieci dożywało dorosłości, a im niżej drabiny społecznej się znajdowały, tym szanse drastycznie malały.
KONSTANCJA – LOKALNA GWIAZDA
Gdyby Konstancja żyła w dzisiejszym świecie, nazywalibyśmy ją celebrytką. Na występ do Mediolanu mogłaby polecieć samolotem; w kręgach towarzyskich byłaby zapewne adorowana i podziwiana tak samo jak w XVII wieku. Jednak jakie wybory, jaką ścieżkę w życiu by wybrała, mając pełną dowolność?
Niestety, nigdy nie poznamy odpowiedzi na te pytanie. Wiemy jednak coś innego: Konstancja była kobietą wybijającą się poza tradycyjne modele XVII-wiecznej, mieszczańskiej kobiecości. Zdobyła wykształcenie i umiejętności, które pozwoliły jej na wykorzystanie swojego talentu. Oczywiście, było to możliwe dzięki dobremu urodzeniu Konstancji i pozycji jej rodziny; niemniej jednak swój sukces odniosła dzięki własnej pracy. Chcę myśleć, że Konstancja była inspiracją dla innych kobiet swojego otoczenia. Jednak nic na ten temat nie napisano – pozostaje jedynie wyobraźnia, która jak w przypadku nieistniejącego portretu pozwala wypełnić luki w życiorysie śpiewaczki.
Bałtycka syrena zmarła w 1653 r., mając 48 lat. Przeżyła dwójkę swoich dzieci, kilku królów i wojen i swojego własnego męża, ale nie dała rady epidemii. Do dzisiaj w Bazylice Mariackiej można znaleźć wspólny nagrobek Zygmunta i Konstancji Kerschensteinów, Została pochowana tam, gdzie się wychowała, żyła i odniosła największe sukcesy: w sercu starego Gdańska.
Jeżeli spodobał Ci się ten wpis – bardzo się cieszymy i prosimy o polubienie strony GEDANARIUM na Facebooku. Pomóż nam rozwinąć skrzydła!
WYKORZYSTANE ŹRÓDŁA
|
One thought on “KONSTANCJA, BAŁTYCKA SYRENA O SŁOWICZYM GŁOSIE13 minut lektury”