Powinności oliwskiego chłopa, czyli 7 najciekawszych praw obowiązujących w XVII-wiecznej wsi12 minut lektury

Powinności oliwskiego chłopa, czyli 7 najciekawszych praw obowiązujących w XVII-wiecznej wsi12 minut lektury

Oliwa na sztychu Petera Willera z dzieła Reinholda Curickego Historyczny opis miasta Gdańska, 1687 r. Tak wyglądało opactwo w czasie gdy opatem był Michał Antoni Hacki – od lewej strony widoczny spichlerz opacki, mur obrony i kościół klasztorny, z prawej strony parafialny kościółek św. Jakuba.

Oliwski chłop w XVII wieku musiał pamiętać o wielu rzeczach. Przy każdym domu musiała być drabina, a komin i piec musiały być w idealnym w stanie. Nie mógł nosić kosztownej odzieży, a piwo które pił musiało pochodzić z klasztornego browaru. We wsi nie można również ukrywać ani złodzieja, ani zbójcy, a tym bardziej czarowników…a to wszystko było usankcjonowanie prawnie. 






GOSPODARZ DAWID KONARSKI

Oliwski klasztor był w epoce nowożytnej nie tylko miejscem kontemplacji i duchowego rozwoju, ale przede wszystkim sprawnie działającą gospodarczą machiną, którą można porównać do współczesnych korporacji. Wyjątkowy był również związek Oliwy z Gdańskiem; z jednej strony mamy potężne, protestanckie miasto obdarzone licznymi przywilejami oraz autonomią, nie bojące się prowadzenia wielkiej polityki, z drugiej zaś – bogaty katolicki klasztor, na który przychylnie spoglądali polscy królowie, a który organicznie był związany z sąsiadującym miastem.

Pod opieką klasztoru i opata znajdowało się wiele wsi, ziemi, lasów, zakładów przemysłowych oraz gospód i karczem. Przynosiły one cystersom ogromne dochody, jednocześnie jednak obciążało  mnichów i opata obowiązkiem opieki nad swoimi poddanymi oraz regulowaniem szeregu prawnych kwestii. W tym celu opaci wydawali wilkierze, czyli specjalne zbiory przepisów prawnych.

Jeden z takich wilkierzy dla posiadłości wiejskich ogłosił Dawid Konarski w ostatnim roku swojego życia. Dokument z 1616 roku jest szczególny przede wszystkim z powodu języka: wilkierz zachował się w wersji spisanej w języku polskim. Konarski był dobrym gospodarzem: starał się uporządkować oliwską korporację, udało mu się również zażegnać spory majątkowe i graniczne z Gdańskiem. Podzielił również dobra oliwskie na opackie oraz konwentualne, czyli należące do klasztoru. Opat  zadbał również o samo zgromadzenie: poprawił dyscyplinę w zakonie, a za jego kadencji wzrosła ilość chętnych do wstąpienia do oliwskiego klasztoru. Oliwski gospodarz nie zaniedbał również mecenatu: był inicjatorem m.in powstania grobowca książąt pomorskich.

Cofnijmy się w czasie do XVII-wiecznej Oliwy i przekonajmy się, jakie powinności spoczywały na mieszkańcach wsi należących do cystersów. Cały dokument miał być chłopom odczytywany przez sołtysa kilka razy w roku…

#1 CZYJA WIEŚ, TEGO RELIGIA

 

Czyja wieś, tego religia – tak można sparafrazować słynną sentencję ugody między katolickim cesarzem a protestanckimi książętami, według której poddani musieli przyjąć wyznanie swojego władcy. Również opaci oliwscy wymagali od swoich poddanych wierności katolicyzmowi, co wyraziło się w pierwszym punkcie wilkierza:

I. Naprzód, aby się Bogu, stwórcy naszemu, przystojna chwała oddawała i poddani nasi przytym zbawienie obmyślali i o nie się pilnie starali, będą powinni z żonami i z dziatkami do starożytnego rzymskiego katolickiego kościoła apostolskiego z wielką ochotą na zwykłe chrześciańskie nabożeństwo chodzić; pod utratą majętności imienia swego żadnej inszej wiary nie powinni mieć ani się jej trzymać.

Oliwa na mapie z 1703 roku. Źródło: Rigsarkivet

Warto wspomnieć, że ludność z najbliższych wsi oliwskich nie wybierała się na nabożeństwa do kościoła klasztornego (czyli obecnej katedry), tylko do kościoła św. Jakuba. Świątynia właśnie dlatego była położona na zbiegu kilku dróg – dojść do niej musieli przecież chociażby mieszkańcy Sopotu.

W czwartym punkcie opat zadbał również o frekwencję na mszach:

IV. (…) Powinni też będą poddani nasi w każdą niedzielę i święto do kościoła chodzić, a z każdego domu przynajmniej gospodarz lub gospodyni z dziatkami i służebnemi, których w domu nietrzeba będzie, całej mszej świętej i kazania wysłuchać, pod winą jednego funta wosku.

#2 PRZECIW ZBYTKOWI, CZYLI CO WOLNO WOJEWODZIE

Oczywiście ustawy antyzbytkowe nie dotyczyły jedynie Gdańska. Kwestie zbytku były również regulowane na wsiach należących do cystersów, co było motywowane chęcią ochrony chłopów przed nadmiernymi kosztami popadnięciem w długi bądź biedę. Regulowane były najważniejsze uroczystości rodzinne: chrzciny, śluby, dziedziczenie oraz pogrzeby. Opat chciał również upewnić się, że chłopi noszą ubrania odpowiednie do ich stanu – zaś zbyt kosztowne odzienie miało zostać delikwentowi odebrane.

XV. Jest to wszystkim jawno, że częstokroć ubodzy ludzie sami siebie przez zbytki, które się na biesiadach dzieją, w ostateczne ubóstwo i nędzę wprawiają, przeto stanowimy, aby każdy przy ślubinach tylko jeden stół gościami zasadził, a na weselu albo zdawinach więcej nad dwa stoły gości nie miał (…).

XVI. (…) Nie ma też żaden na krzcinach oprócz jednego obiadu albo jednej wieczerzy więcej gotować, pod winą dziesięciu grzywien panu.

XVIII. Ma się każdy, tak młody jako i stary, uważając stan swój, szat kosztownych i drogich wystrzegać, aksamit, jedwabne materje drogie, sobole, kuny, imo się puszczać i nie używać, pod utratą takiego odzienia.

#3 JAK PIWO, TO TYLKO OLIWSKIE

Browar klasztorny w Oliwie istniał już w średniowieczu. Budynek znajdował się pomiędzy kościołem klasztornym a szafarnią. Zbudowany na planie prostokąta, spłonął w pożarze w 1350 roku, ale został odbudowany. Kolejne nieszczęście spotkało browar w połowie XVI wieku, ale opat Dawid Konarski doprowadził do odbudowania zakładu. Sprzedaż piwa była dla opactwa źródłem pokaźnego zysku, dlatego opat chciał zapewnić jak największy rynek dla złocistego trunku. Dlatego nakazywał zarówno chłopom, jak i karczmarzom dzierżawiącym swoje przybytki od zakonu, kupowanie piwa jedynie w klasztornym browarze. Budynek nie dotrwał do naszych czasów: został rozebrany w pierwszej połowie XIX wieku, a jedynym reliktem po nim jest fragment muru po prawej stronie od wejścia do katedry.

XVII. Nie ma też żaden z naszych poddanych oprócz naszego pozwolenia (…) w swym domu inszego piwa używać oprócz tego, które w naszym browarze, do którego nasi poddani przynależą, robione bywa (…).

XXII. Nie ma też żaden karczmarz ważyć obcego piwa szynkować oprócz tego, które z browaru wychodzi, do którego on należy, chybaby się stało z naszym dozwoleniem, pod surową winą. Do robienia zaś piwa powinien każdy z każdej wsi do dworu albo browaru bieżeć kolejno.





Przeczytaj również: JAK WYGLĄDAŁA PIERWSZA KARCZMA W NOWYM PORCIE? U swoich początków Nowy Port, podobnie jak reszta terenów leżących w pasie nadmorskim położonym między Oliwą a Gdańskiem, był związany z cystersami. Przy północnym skraju Jeziora Zaspa (przy dzisiejszej ulicy Wyzwolenia) powstały zabudowania należące do mistrza rybackiego, nadzorującego połowami w imieniu opata. Z kolei na zachodnim brzegu Martwej Wisły pojawiła się karczma…


 

#4 GOSPODARKA LEŚNA W XVII WIEKU

Współcześnie Oliwa jest dzielnicą wciśniętą między rozległe osiedla z wielkiej płyty, Sopot i ciemne wstęgi ruchliwych ulic. Jednak nawet dzisiaj zieleń jest organicznym elementem składowym tego zakątka miasta, który decyduje o charakterze dzielnicy. Czy możemy sobie wyobrazić Oliwę bez Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego i spacerów po Lasach Oliwskich?

Widok z Pachołka na Oliwę, 1903 r. Źródło: Deutsche Fotothek
Widok z Pachołka na Oliwę, 1903 r. Źródło: Deutsche Fotothek

Jeszcze do końca XIX wieku Oliwa – klasztor wraz z wsią – były otoczone przez rozległe bory i złote połacie pól. Chociaż od czasów średniowiecza puszcza systematycznie się kurczyła, to wciąż była tajemniczym i niebezpiecznym miejscem, które jednocześnie kusiło swoimi skarbami. Las był jednocześnie źródłem wielkich zysków: sprzedawano drewno, w leśnych ostępach znajdowały się niewielkie osady produkujące potaż, a przy potokach zakładano tartaki i młyny. Pieczę nad tym zielonym bogactwem sprawowali specjalni urzędnicy: leśni. Taka ważna gałąź gospodarki również musiała być uregulowana przez opata:

XXVI. Nie ma się żaden z poddanych albo osiadłych ważyć w naszych lasach, borach i polach sideł albo siatek stawiać, ptaków łowić, pod utraceniem takowych siatek, sideł i ptactwa i przytym pod winą piętnastu grzywien panu.

XXVIII. Kiedy się drwa wożą szarwarkiem, mają leśni pilne baczenie mieć, żeby dobrych dębów, sośni i buków nie wycinano.

XXX. Nie ma też żaden na swoich sztukach dębów, sośni albo prostych buków wycinać, żeby się takie drzewo do budowania zachowało.

(Szarwarki były przymusowymi pracami publicznymi, które musieli wykonać chłopi na rzecz pana)

 

#5 OGIEŃ, CZYLI OBAWA PRZED NISZCZYCIELSKIM ŻYWIOŁEM

W czasach, gdy większość wiejskiej zabudowy była drewniana, ogień był niebezpiecznym żywiołem, który w kilka chwil mógł zniszczyć całą osadę i pozbawić wiele rodzin dachu nad głową i całego dobytku. Dlatego na wszystkich ciążył obowiązek niezwłocznego gaszenia pożaru. Dodatkowo prowadzono działania profilaktyczne – sprawdzano źródła ognia w domu oraz czystość i przepustowość komina.

Każdy dom musiał być zaopatrzony w drabinę, wystarczająco długą, aby mogła dosięgnąć komina – właśnie w celu odpowiedniego utrzymania go w porządku. Musiano również przeznaczyć osobną izbę na całą wieś, gdzie można było suszyć len i konopie; ostrzegano pod groźbą kary przed wchodzeniem z pochodniami, latarniami bądź świecą do stodoły, stajni lub chlewu.

XXXII. Jeśliby, czego Boże zachowaj, w lasach albo borach jaki ogień powstał, powinni będą wszyscy poddani osiadli, ogrodnicy i obywatele samiż osobami swemi pilnie gasić, pod winą pięciu grzywien panu.

XI. Mają też szołtysi z radnemi ludźmi na wielkanocny albo świąteczny wtorek i ś. Jana Ewangelisty, na ś. Marcin albo drugiego dnia po święcie wszystkie sąsiady obchodzić i pilne baczenie mieć, żeby sadze, pajęczyna nad ogniskami, szorztynami, piekarnemi piecami, były obmiecione co cztery niedziele i oczyszczone, żeby też kominy, piekarne piece, w czym nie szwankowały. A jeśliby się kto w takich i w tak niebezpiecznych rzeczach niedbałym znalazł i o poprawę nie dbał, ma za winę za każdym razem od ogniska dwie grzywnie wsi, od złe komina albo piekarnego pieca jedną grzywę odłożyć.

XLI. Kto we wsi będzie mieszkał a nie będzie miał na domie swoim drabiny, któraby komina dosięgła, odłoży panu dwie grzywny za winę, a wsi jedną.

Wilkierz przewidywał również odpowiednie działania na wypadek najgorszego. Sąsiedzi byli zobowiązani do pomocy w odbudowie spalonego domostwa:

XLII. Jeśliby kto przez ogień, bądź z przepuszczenia Bożego, bądź przez złośliwe ludzie albo inszy przypadek szkodę podjął albo go też do budowania potrzeba zmuszała, mają wszyscy obywatele wsi społecznie, sąsiad przy sąsiedzie, wożeniem drzewa i inszemi potrzeba pomocni być dla chrześciańskiej miłości i wspólnej zgody (…).

 

#6 KWESTIA ZEGARA SŁONECZNEGO

Na oliwskiej Wielkiej Bramie, zwanej również Domem Zarazy, znajdują się dwa zegary słoneczne, jeden na wschodniej, drugi na południowej ścianie. W literaturze datuje się oba na XVIII wiek, możliwe jednak, że zegary są starsze lub już wcześniej istniały w ich miejscu starsze gnomony. Sugeruje to fragment wilkierza , który w jednym punkcie wspomina o słonecznych czasomierzach i ich przeznaczeniu:

LXV. Tu się też surowie napomina, aby sołtysi gburów, ogrodników i innych na robotę pańską wcześnie wszystkich o jednej godzinie, osobliwie we żniwa, jak tylko słońce wnidzie, do samego wieczora wyprawiali. Dla czego w każdej wsi przed szołtysem powinien być kompas albo słoneczny zegar.

 

#7 W OLIWSKIEJ CIEMNICY

Wpodziemiach tej samej Wielkiej Bramy znajdowały się cele dla tych, którzy musieli zostać zatrzymani i osądzeni. Opat przestrzegał przed tolerowaniem we wsiach ludzi parających się czarami – byli oni zrównywani ze złodziejami i zbójcami – i wszystkim groziła kara śmierci. Wiemy z pewnością, że w Oliwie znajdowała się szubienica.

W drugiej połowie XVII wieku kilka kobiet stracono w Oliwie za konszachty z diabłem. Wieśniaczki były oskarżone o intymne stosunki z szatanem i organizowanie sabatów (a przecież w okolicach Oliwy wzgórz nie brakuje). Kobiety zostały ścięte mieczem, a ich szczątki zostały spalone.

LXVI. Przykazuje się także surowie, aby, gdzie lasy, onych nie rujnowali ani wierzchów u drzewa nie ścinali, pod winą dziesięciu grzywien panu, a wsi sześciu, i do tego siedzeniem w ciemnicy przez dwie niedziele, gdyby się na którego sąsiada pokazać miało. Złych ludzi, jako to złodziejów, zbójców, czarowników albo czarownic i innych złoczyńców, żeby żadną miarą we wsi nie cierpieć, ale zaraz onych pojmać i panu wójtowi oliwskiemu wcześnie oznajmić będą powinni.

 

 


Jeżeli spodobał Ci się artykuł, polub stronę Gedanarium na Facebooku i bądź na bieżąco z opowieściami dotyczącymi Gdańska – jego mieszkańców, budynków i momentów z  historii. 


Przeczytaj również: ZROZUMIEĆ OLIWĘ. DLACZEGO TUTAJ, DLACZEGO CYSTERSI? Współczesna Oliwa jak magnes przyciąga w równym stopniu rzesze turystów oraz mieszkańców. Jednak żeby w pełni zrozumieć Oliwę – jej kształt, położenie i historię – musimy się cofnąć kilka stuleci, do XI wieku, i przyjrzeć się cystersom i ich działalności.





Przeczytaj również: JAMES BOND Z OLIWY, CZYLI OPAT W SŁUŻBIE SOBIESKIEGO Chociaż był duchownym, często grał nieczysto. Dla dobra władcy przechwytywał korespondencję obcych agentów i osobiście ją deszyfrował, zapobiegł kilku politycznym spiskom, posłował w imieniu Sobieskiego do zagranicznych monarchów. Czasami nie cofał się nawet przed przemocą – a to wszystko w imieniu króla i racji stanu Rzeczypospolitej.

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

%d bloggers like this: