James Bond z Oliwy, czyli opat w służbie Jego Królewskiej Mości Jana III25 minut lektury

James Bond z Oliwy, czyli opat w służbie Jego Królewskiej Mości Jana III25 minut lektury

Oliwa na sztychu Petera Willera z dzieła Reinholda Curickego Historyczny opis miasta Gdańska, 1687 r. Tak wyglądało opactwo w czasie gdy opatem był Michał Antoni Hacki – od lewej strony widoczny spichlerz opacki, mur obronny i kościół klasztorny, z prawej strony parafialny kościółek św. Jakuba.

Chociaż był duchownym, często grał nieczysto. Dla dobra władcy przechwytywał korespondencję obcych agentów i osobiście ją deszyfrował, zapobiegł kilku politycznym spiskom, posłował w imieniu Sobieskiego do zagranicznych monarchów. Czasami nie cofał się nawet przed przemocą – a to wszystko w imieniu króla i racji stanu Rzeczypospolitej.


Mieszczaństwo to za mało

W 1680 r. Michał Antoni Hacki miał wszelkie powody do zadowolenia. Skończył właśnie pięćdziesiąt lat, i mógł z satysfakcją wspominać minione dziesięciolecia, trzymając w dłoni puchar ulubionego wina. Minione dziesięciolecia były wypełnione mniejszymi i większymi sukcesami – a świeżo upieczony koadiutor opata oliwskiego Łoknickiego nie mógł wiedzieć, że największe z nich są dopiero przed nim.

Antoni Hacke na świat przyszedł w Chojnicach, jako pierwsze dziecko pochodzącego z Bydgoszczy mieszczanina Jana Hackego i jego żony Barbary, córki słynnego gdańskiego malarza Hermana Hana. Młody Antoni był ambitny, ale nie chciał iść w ślady ojca – zamiast kupieckiej ścieżki kariery wybrał inną, która mogła zaspokoić jego głód wiedzy. W rodzinnym mieście przez trzy lata uczęszczał do katolickiej szkoły prowadzonej przez jezuitów, a już w 1644 r. wstąpił do zakonu cystersów w Oliwie. Dwa lata później złożył śluby zakonne i przyjął imię Michał. Jego młodszy brat, Jan Franciszek, również wybrał drogę duchownego – bracia zaczęli posługiwać się spolszczoną wersją swojego nazwiska.

Portret opata Michała Antoniego Hackiego z galerii portretów znajdujących się w byłym Wielkim Refektarzu klasztoru cystersów w Oliwie. W lewym rogu herb opacki Hackiego. Monogram MAHAO oznacza: Michael Antonius Hacki Abbas Olivae.

Zakon wysłał młodego mnicha na dalsze studia do Braniewa. Tamtejsze jezuickie Collegium Hosianum było seminarium, mającym dokładnie szkolić kandydatów na duchownych. Hacki zapoznał się tam z językami obcymi, dialektyką, ale również z muzyką – niewykluczone, że właśnie w murach tamtejszej biblioteki jezuickiej po raz pierwszy zetknął się z tajemniczymi księgami, które pomogły mu w przyszłej karierze. Koniec końców jezuici byli otoczeni czarną legendą i przypisywano im żądzę władzy, dominacji i dążenie do politycznych wpływów – a do tego niezbędne był umiejętności z pogranicza szpiegostwa i dyplomacji.

Po studiach w Braniewie Hacki wrócił do Oliwy, ale znów nie był mu dany żywot prostego mnicha. Był rok 1655 – rozpoczynała się wojna, która miała przejść do polskiej historii jako niszczycielski szwedzki Potop. W obliczu zagrożenia, cystersi oliwscy wysłali pięciu młodych zakonników, w tym Hackiego, za granicę. Opuszczali klasztor, który pięć lat później miał być miejscem zawarcia słynnego pokoju, ale dla Hackiego to na razie nie miało znaczenia.

Chociaż przyszły opat próbował uciekać przed Szwedami, nie do końca mu się ta sztuka udała, bowiem Michał Antoni Hacki trafił na dwór Krystyny Wazówny – która jeszcze do niedawna zasiadała na szwedzkim tronie w zamku Tre Kronor.

Pozdrowienia z Rzymu. Szkoła dyplomacji na dworze skandalistki

 

Pierwszym przystankiem Hackiego po opuszczeniu Oliwy był niderlandzki Amsterdam. Już w marcu 1656 r. w Antwerpii otrzymał z rąk biskupa Ambrożego Capello święcenia kapłańskie; edukację kontynuował w Belgii i w Rzymie, i zakończył ją zdobywając tytuł doktora teologii.

Prawdziwym przełomem był jednak rok 1665, kiedy to Hacki został agentem i kapelanem Krystyny Wazówny, eks-królowej Szwecji nawróconej na katolicyzm.

Detal z portretu Krystyny Wazówny pędzla Anselma van Hulle, 1648 r. Krystyna była jedną z najbardziej nieprzeciętnych kobiet swojej epoki – odrzucała społeczną presję, która narzucała jej wzory zachowań jako kobiecie i następczyni tronu.

 

Krystyna była jedną z najbardziej wyrazistych kobiet swojej epoki. Córka wielkiego Gustawa Adolfa, Lwa Północy, była niezwykle inteligentna i niezbyt urodziwa, zawsze pociągały ją wnętrza bibliotek i dzieła sztuki. Jak magnes ściągała do szwedzkiej stolicy alchemików, uczonych i artystów, bowiem jej ambicją było stworzenie ze Sztokholmu Aten Północy.

Była osobowością szokującą i wzbudzającą podziw. Postanowiła nigdy nie wychodzić za mąż, więc przeforsowała uznanie swojego kuzyna Karola jako następcę tronu. Instytucja małżeństwa była tak obca i nieprzyjemna dla królowej, że założyła nawet Zakon Amarante, którego członkowie musieli przysiąc że nigdy się nie ożenią – jednym z rycerzy nagrodzonym tym wyróżnieniem był służący Szwedom awanturniczy Hieronim Radziejowski, który podczas uczt przebierał się za Bachusa.

Zszokowała całą Szwecję raz jeszcze – abdykując i nawracając się na katolicyzm. Wynegocjowała dla siebie solidne uposażenie, spakowała swoje tysiące ksiąg i zostawiła swój kraj, obierając kierunek na Rzym. Papież Aleksander VII dał do jej dyspozycji całe skrzydło w Watykanie – nic dziwnego, skoro konwersja szwedzkiej monarchini na katolicyzm musiała być dla niego chwilą triumfu. Prowadziła jednak życie dalekie od skromności – wciąż szokowała i żyła ponad stan, co jeden z papieży skomentował mówiąc o niej: jest królową bez ziemi, chrześcijanką bez wiary i kobietą bez wstydu.

U boku Krystyny kapelan Hacki, mianowany na to stanowisko przez samego opata generalnego cystersów Joannesa Petita, odebrał szkołę wielkiej dyplomacji i poznał świat wielkich intryg. Służba Krystynie przyniosła Hackiemu również niebywały zaszczyt – otrzymał od niej honorowy tytuł opata Kołbacza. I chociaż w chwili nominacji to opactwo nie istniało już ponad wiek, dla cystersa (zwłaszcza pochodzącego z innego stanu niż szlachecki) było to ogromne wyróżnienie – bo to właśnie z Kołbacza przybyli zakonnicy, którzy założyli opactwo w Oliwie.

Jednak jednym z najbardziej spektakularnych projektów eks-królowej i jej kapelana były starania o koronę Rzeczypospolitej. Abdykacja Jana Kazimierza w 1668 r. stworzyła polityczną próżnię bezkrólewia w kraju, którą chciała wypełnić Krystyna. Eks-królowa nakazała Hackiemu zgłoszenie swojej kandydatury na ręce rezydującego w Warszawie  nuncjusza apostolskiego Marescottiego.

Co kierowało Krystyną? Fakt bycia ostatnią przedstawicielką rodu Wazów, a może perspektywa rządzeniem krajem, w którym dominował katolicyzm? A może, biorąc pod uwagę charakter i osobowość Krystyny, całe przedsięwzięcie miało być jedynie sensacyjnym żartem? Bez względu na motywy, propozycja była poważna, a Krystyna miała w tej kwestii poparcie samego papieża Klemensa IX.

Nuncjusz Marescotti w tajemnicy, ze ściśniętym sercem, przekazał kandydaturę Krystyny prymasowi Prażmowskiemu. Całą sprawę udało się zdusić w zarodku, a arcybiskupowi gnieźnieńskiemu udało się zachować w sekrecie wstydliwą kandydaturę. Wazówna długo nie rozpaczała – wróciła do Wiecznego Miasta i znalazła ukojenie w ramionach swojego ukochanego, kardynała Decio Azzoliniego.

Swoją służbę eks-królowej Krystynie Hacki zakończył w 1673 r. Był już innym człowiekiem – papież powołał go na notariusza i sędziego dla prowincji cysterskiej polskiej i pruskiej. Bycie kapelanem Wazówny musiało być dla Hackiego wygodnym pretekstem dla innych prowadzonych przez siebie zadań – a przy okazji poznał tajniki dyplomacji, etykiety i funkcjonowania europejskich dworów.

Mając 43 lata, Michał Antoni Hacki rozpoczynał kolejny etap swojej kariery. Chociaż kończył służbę jednej monarchini, zaraz miał rozpocząć służbę innemu władcy – temu, któremu zawdzięczał najwięcej.

W służbie Jego Królewskiej Mości 

W maju 1674 r. na Polu Elekcyjnym na Woli, ogół szlachty wybrał na swojego króla Jana Sobieskiego, niedawnego triumfatora spod Chocimia. Chociaż najlepiej czuł się na polu bitwy, Sobieski musiał też sobie radzić z przeciwnikami, którzy zamiast szablą posługiwali się piórem i pochlebstwami – a do tego potrzebował odpowiednich ludzi.

Portret Jana III Sobieskiego, Johann Hainzelmann, 1684. W swojej polityce zagranicznej próbował oprzeć się na Wiedniu przeciwko zagrożeniu ze strony Turcji; jednocześnie król próbował realizować politykę bałtycką, w której dążył do ponownego podporządkowania Prus Rzeczpospolitej, nawet za cenę sojuszu ze Szwecją. Skomplikowane były relacje z Francją, która próbowała torpedować próby zawiązania przymierza polsko-austriackiego.

 

Jednym z nich był Michał Antoni Hacki, który tworzył dla Sobieskiego coś w rodzaju kontrwywiadu – Hacki miał zdobywać informacje o poczynaniach agentów obcych dworów w Rzeczpospolitej i neutralizować ich działania. Chociaż oficjalnie Hacki był jedynie ochmistrzem paziów, w rzeczywistości był tajnym sekretarzem króla i za kulisami szefował całemu czarnemu gabinetowi. Często również wykonywał misje dla króla osobiście – jak chociażby dwie podróże na dwór berliński.

Pierwszy raz Hacki został wysłany do brandenburskiego kurfirsta Fryderyka Wilhelma wiosną 1676 r.  Nazwany przez potomków Wielkim Elektorem książę, twórca podstaw potęgi państwa pruskiego, był dla Rzeczpospolitej ciężkim orzechem do zgryzienia. Chociaż był lennikiem polskiego króla, podczas Potopu sprzymierzył się ze Szwecją, i za cenę swojej niezależności porzucił i tego sojusznika. Niesławne traktaty welawsko-bydgoskie z 1657 były końcem współistnienia Prus Książęcych i Rzeczpospolitej.

Hacki wyruszył w drogę z poważną listą instrukcji – miał wręczyć kurfirstowi notyfikację o koronacji Sobieskiego, skargi na zaległe i niewypłacone sumy, zaniedbania wobec poczty polskiej, wstawić się za wolnością sumienia w Prusach Książęcych, poprosić o posiłki na planowaną wojnę z Turcją…

Prawdziwy cel misji duchownego był jednak inny. Hacki miał rozeznać się w ruchach wojsk i sile państwa brandenburskiego, będącego w stanie wojny ze Szwecją. Rok wcześniej w Jaworowie podpisano porozumienie między Warszawą a Sztokholmem, w myśl którego oba kraje miały dokonać rozbioru Prus. Ostatecznie jednak informacje zebrane przez Hackiego nie przydały się Sobieskiemu – militarne sukcesy kurfirsta, opieszałość Szwedów i wojna turecka skutecznie przekreśliły plany króla związane z Bałtykiem.

Licencja na deszyfrowanie

Najważniejszą z licznych talentów i umiejętności Hackiego zdecydowanie była jedna – deszyfrowanie listów obcych agentów i dyplomatów.

Fragment dzieła Jana Tritemiusza Polygraphiae (1518 r.), pierwszej wydanej księgi na temat kryptografii. Tritemiusz (1462-1518) był opatem Sponheim i autorem wielu dzieł, wśród których znajdują się pierwsze drukowane książki poświęcone kryptologii. W swojej księdze Steganographia (czyli o sztuce ukrywania komunikatu) Tritemiusz pisał o wykorzystywaniu duchów w komunikacji między dużymi odległościami; dopiero sto lat po napisaniu tej księgi odkryto że dzieło poświęcone jest kryptografii i steganografii, a nie okultyzmowi, i nie powinno być brane dosłownie. W rzeczywistości imiona duchów, po wykorzystaniu odpowiedniego klucza, okazywały się być szyfrem. Na ilustracji znajduje się tzw. alfabet tebański, który mógł służyć do zaszyfrowania wiadomości. Nazywany również wiedźmim alfabetem, współcześnie jest kojarzony z ruchem Wicca.

W XVII wiecznej Rzeczpospolitej pisanie szyfrem nazywano posługiwaniem się cyfrą – i nikt w całym kraju nie posługiwał się cyfrą lepiej niż Hacki, który był w naszym kraju prekursorem kryptografii i najlepszym specjalistą od łamania szyfrów. W całym tym procesie kluczowe były dwa miejsca: opactwo oliwskie i Gdańsk. Dlaczego?

Rzeczpospolita nie byłą pokryta gęstą siecią połączeń pocztowych, ale jednym z najważniejszych pocztowych węzłów był Gdańsk. Najważniejsze szlaki prowadziły nad Motławę – z Królewca, Torunia, Warszawy, Wrocławia i Hamburga. W 1629 r. postawiono nawet przed Dworem Artusa specjalną konstrukcję (Postbude) do przyjmowania i rozdzielania korespondencji, którą przewozili zaprzysięgani jeźdźcy konni. Poczta do Gdańska, zarówno jak wielu dyplomatów i agentów, docierała również drogą morską.

W 1654 r. Jan Kazimierz wydał specjalny patent, który powoływał Włocha Franciszka de Grattę na stanowisko poczmistrza królewskiego w Prusach Królewskich – Włoch rezydował w Gdańsku, w kamienicy przy Długim Targu 2. W 1661 r., po ustaleniach pokoju oliwskiego, usunięto pocztę brandenburską z miasta, a Gratta został generalnym poczmistrzem nie tylko Prus Królewskich, ale również Kurlandii, Żmudzi i Inflant

Gratta i Hacki w rzeczywistości tworzyli skuteczny duet służący królowi – zresztą Włoch już za Jana Kazimierza odznaczył się lojalnością wobec korony. Przechwytywali listy, które później Hacki zgodnie ze sztuką kryptologii i kryptografii odczytywał i kopiował. Sam Gratta również miał doświadczenie w szpiegowskiej profesji, bo już od dawna po cichu prowadził wojnę z pocztą Wielkiego Elektora – żeby uniknać konfiskat, przebierał i uzbrajał swoich pocztylionów, a przewożone listy były zaszywane w odzieży.

Fragment dzieła Cryptomenytices et Cryptographiae (1624) autorstwa Gustavusa Selenusa. W rzeczywistości był to pseudonim Augusta Młodszego, księcia brunszwickiego. Był prawdziwym humanistą, a założona przez niego biblioteka w Wolfenbüttel była największych zbiorem manuskryptów na północ od Alp. Dzieło, bazujące na wcześniejszych dokonaniach Tritemiusza, stało się jednym z podstawowych podręczników do kryptografii. Na ilustracji przedmiot służący do odcyfrowywania wiadomości.

Brandenburczykom odpłacano pięknym za nadobne – również na berlińskich gońców zaczęto napadać i siłą odbieramo im listy, a czasami nie cofano się nawet przed morderstwem. Leżąca niedaleko Gdańska Oliwa była świetnym miejscem nadającym się do prowadzenia szpiegowskiej działalności – również dlatego, że przez opactwo przebiegała jedna z dróg, używanych przez pocztylionów.

Hacki naraził się nie tylko sługom Hohenzollernów, ale również francuskim wysłannikom Ludwika XIV – i możliwe że przekreślając ich intrygi, jednocześnie pośrednio doprowadził do odsieczy wiedeńskiej.

Operacja detronizacja, czyli spisek

 

Chociaż Sobieski od początku swojej politycznej kariery był związany z Francją i jej poplecznikami nad Wisłą – wystarczy wspomnie związki z frakcja królowej Ludwiki Marii Gonzagi i małżeństwo z Marią Kazimierą d’Arquien – w latach osiemdziesiątych obrał inny kurs, spoglądając z życzliwościa ku imperialnej stolicy. Sobieski chciał sprzymierzyć się z domem habsburskim przeciwko wspólnemu zagrożeniu tureckiemu – co nie było po drodze Francuzom, którzy byli związania z Osmanami tradycyjnym sojuszem wymierzonym w cesarza Rzeszy.

Portret Jan Andrzeja Morsztyna, miedzioryt Jeana Edelincka. Chociaż odniósł porażkę jako polityk, był wybitnym barokową poetą i tłumaczem. Do najważniejszych dzieł Morsztyna należy Lutnia i Kanikuła – w tym pierwszym zbiorze znajduje się słynny sonet Do Trupa. Morsztyn, oprócz poezji dworskiej i erotyków, poruszał również w swojej twórczości tematy polityczne i religijne.

W takiej sytuacji Francuzi operujący w Rzeczpospolitej oparli się na podskarbim wielkim koronnym Janie Andrzeju Morsztynie. Ten barokowy poeta (Leżysz zabity i jam też zabity/Ty – strzałą śmierci, ja – strzałą miłości…)niewłaściwie ulokował swoje polityczne sympatie. Wiele lat współpracował z ambasadorem francuskim, markizem Françoisem de Vitry, a na swoje nieszczęście panowie sporo ze sobą korespondowali. Wiele lat później kolejny ambasador Ludwika, Vidame d’Esneval, będzie gościem w Oliwie i przeprowadzi rozmowę z Hackim, o którym zresztą miał później jak najgorsze zdanie. W opisie spotkania wysłanym do Paryża (w którym nakreślił niepochlebny portret pata), przytoczy słowa Hackiego:

Wziąłem się do odgadywania trzech cyfr pana Vitry’ego (…). Morstina listy odcyfrowałem (chociaż klucz jego zawierał 5000 znaków) (…). Ale panu Vitry’emu należał się taki traktament. W jego listach zawsze znajdowały się impertynecje pod adresem króla lub królowej.

Kopie wszystkich listów Hacki zachowywał i przekazywał swojemu władcy. Tymczasem Morsztyn stawał się coraz bardziej zuchwały – wraz z markizem rozpoczęli planować detronizację króla. Kandydatem na przyszłego władcę, który miał realizować założenia polityki płynącej z Wersalu, był wojewoda ruski Stanisław Jabłonowski.

Jednak Hacki i jego agenci byli o krok dalej – udało im się przekupić dwóch sekretarzy Vitry’ego. W tej samej depeszy d’Esneval przytoczy słowa cystersa o samej jego metodzie kryptograficznej:

Pierwszy klucz był bardzo łatwy: umówiony znak stanowiła 13 (treize); według niej należało się posuwać przez alfabet. Król powiedział mi, że tam najczęściej musi być mowa o kawalerze Lubomirskim. Zgodnie z powziętem wyobrażeniem o alfabecie, znalazłem te trzy litery: S, K, I; domyśliłem się, że to będzie końcówka naziwska „Lubomirski”, i że przed niem musi stać „le chevalier”. Dłużej biedziłem się nad cyfrą, używaną przez Vitry’ego podczas sejmu, bo w niej jedna cyfra wyrażała więcej zgłosek i słów; ale dawałem sobie radę i z nią (…) Bo też we wszystkich cyfrach francuskich powtarza się pewna regularność (…).

Pułapka została zastawiona, a dowody były zbierane. Teraz jedynie należało poczekać na dogodny moment – a taki miał nadejść już niedługo, na początku 1683 r.

Tryumf, czyli dekonspiracja

Kiedy w 1681 podpisano w Bakczysaraju traktat kończący wojnę rosyjsko-turecką, oczy wielkiego wezyra Kara Mustafy skierowały się ku Wiedniowi i Krakowowi. Niepożądany przez Francję sojusz dwóch zagrożonych państw był coraz bliżej – ale musiał być on ratyfikowany przez Sejm.

Obrady rozpoczęły się pod koniec stycznia, a frakcja francuska od razu rozpoczęła akcję agitacyjną. Wśród szlachty były kolportowane ulotki i broszury finansowe w tajemnicy przez Paryż, Morsztyn i zebrani wokół niego magnaci namawiali posłów do swojej sprawy. Nie wiedzieli że Sobieski zdaje sobie sprawę z ich poczynań, a dowody zebrane przez Hackiego miały być przyczyną ich upadku.

16 marca obie izby, Sejm i Senat, obradowały  razem – musiała być podjęta decyzja dotycząca traktatu polsko-austriackiego. Ostateczne rozprawienie się z opozycją rozpoczęło się niepozornie – oto przed ciżbą szlachecką wygłoszono raport Samuela Proskiego. Proski, ta niespokojna dusza, dyplomata i podróżnik, wiele lat spędził w Turcji najpierw jako członek poselstwa Jana Gnińskiego, później jako stały rezydent w Stambule. Jednocześnie prowadził działalność wywiadowczą – posługując się biegle również tureckim i perskim, wysyłał do Rzeczpospolitej pisane cyfrą listy, w których donosił o sytuacji wewnętrznej Wielkiej Porty, o jej słabościach i zamiarach. W raporcie przedstawionym Sejmowi znajdowały się informacje o tureckich zbrojeniach, które zagrały bezpieczeństwu całego kraju.

Kiedy posłowie zostali wzburzeni informacjami dostarczonymi przez Proskiego, Sobieski postanowił zadać ostateczny cios. Zaprezentowano zebrane listy, które przechwycili de Gratta i Hacki, i które zostały przez tego ostatniego odszyfrowane. Spisek Morsztyna i de Vitry’ego został odkryty – jak również opinie ambasadora na temat polskiej szlachty, którą nazywał w listach do Ludwika XIV przekupną i skorumpowaną. Losy traktatu z Wiedniem zostały przesądzone – tak samo jak losy konspiratorów. Morsztyn został oskarżony o zdradę stanu, ale do procesu nie doszło – oskarżony zbiegł wraz z rodziną do Francji, której sprawę popierał, i swoje ostatnie dni spędził jako poddany Króla Słońce. Sam znienawidzony markiz de Vitry w niesławie został wyrzucony z Rzeczpospolitej, a według anegdoty pożegnały go, na szczęście chybione, strzały oddane przez krajczego litewskiego.

Widok na Stambuł ok. 1700 r. W drugiej połowie XVIII wieku Imperium Osmańskie podjęło ostatnie próby ekspansji na Bałkany w stronę Europy Zachodniej, jednak próby te zakończyły się niepowodzeniem, a wielkie państwo tureckie zaczęło się chwiać w obliczu licznych kryzysów zewnętrznych i wewnętrznych.

To musiała być chwila wielkiego tryumfu dla Michała Hackiego. Dzięki jego talentom i informacjom nie tylko udało się obalić najgroźniejszy spisek wymierzony przeciwko królowi, ale również zatwierdzić sojusz Sobieskiego i cesarza Leopolda, który przez wielu współczesnych był postrzegany jako element większej wojny religijnej chrześcijan z napierającym islamem.

Kolejne miesiące miały doprowadzić do jednej z największych i najsłynniejszych wiktorii polskiego oręża – do bitwy pod Wiedniem. Tam również podążył za swoim królem Hacki, którego usługi wciąż były niezbędne.

Z pola bitwy do opactwa

12 września Jan III Sobieski odniósł swoje największe zwycięstwo na przedpolach Wiednia, zyskując wieczną chwałę i sławę w całej Europie.Królowi w wyprawie wiedeńskiej towarzyszyli oboje bracia Haccy. Jan Franciszek, który wybrał karierę jezuity i był związany się z kolegium w Starych Szkotach, pełnił funkcję starszego nad szpitalem. Król w liście do Marysieńki wysłanym z obozu pod Wiedniem, pięć dni po swoim wielkim zwycięstwie, napisał:

Jam teraz tam posłał ks. Hackiego, jezuitę, zabierając chorych i aby ich wykupił z gospody, a potem aby najął statek i aby ich z nami wodą spuścił pod Preszburk [Bratysławę].

Fragment włoskiego miedziorytu, przedstawiającego odsiecz wiedeńską.


Michał Antoni Hacki oczywiście nie walczył na polu bitwy, ale jego czas wypełniały liczne misje dyplomatyczne. 24 września, niedaleko Bratysławy, król napisał do małżonki:

 

Ks. Hacki nasz nieborak opat biegał z listem moim do cesarza aż do Lincu z nowiną przeprawy przez Dunaj; miał gdzieś i mszę w drodze przed cesarzem. Miał znowu i drugą audiencję w Wiedniu; nie zastawszy padre d’Aviano, czytał cesarzowi, co imieniem moim ks. Przyborowski pisał. Kręcił się, biegał, cyfry przekazywał; nic to wszystko nie pomogło. Pisze dziś tu do mnie z Wiednia, że powraca próżny już nie tylko skutku, ale i nadziei; co że on tam u Wci mego serca szerzej roztrząśnie, nie powątpiewam.

 

Pod koniec roku miało nastąpić zwieńczenie kariery Hackiego – czyli nominacja na opata oliwskiego klasztoru. Jednak nie obyło się bez komplikacji.

7 listopada zmarł opat Krzysztof Łoknicki, który przed laty dwukrotnie gościł u siebie królewską parę i który zasłużył się opactwu założeniem drukarni. Hacki, jako przeor, był naturalnym następcą Łoknickiego, zwłaszcza że dysponował rekomendacją władcy, jednak przeciwko jego kandydaturze sprzeciwiła się szlachta pomorska, która już wcześniej protestowała przeciwko nominacji na stanowisko koadiutora. Cysters Hieronim Martini, pełniący niegdyś funkcję przeora, agitował za Hackim, rozprowadzając druki dowodzące jego powiązań ze szlachtą z Kurlandii i potężnymi rodami Gdańska z Angermündami na czele.

Lepszym opatem będzie cysters oliwski o szlacheckim pochodzeniu – Kazimierz Białobłocki, argumentowali pomorscy dygnitarze, a przecież tak ważne stanowisko nie powinno być piastowane przez człowieka pozbawionego szlachectwa. Na czele niezadowolonych stał ojciec Białobłockiego, który doprowadził do oficjalnego protestu na sejmiku stanów pruskich.

Hacki miał jednak potężnych sprzymierzeńców. Nie tylko para królewska, ale również największe miasta Prus Królewskich – Gdańsk, Toruń i Elbląg – wstawiły się za synem stanu mieszczańskiego. 14 grudnia, dzień po pogrzebie poprzedniego opata, konwent oliwski na swojego przywódcę wybrał Michała Antoniego Hackiego. Chociaż Białobłoccy jeszcze walczyli – poruszyli tę sprawę nawet na sejmie walnym 1685 r. – ale wobec poparcia biskupów z Andrzejem Chryzostomem Załuskim na czele Hacki utrzymał swoją intratną pozycję, a młody Białobłocki został opatem w Bledzewie.

Pojawia się pytanie – dlaczego król nie nagrodził Hackiego nobilitacją? Przecież nie dość, że rekomendował go na stanowisko opata, to jeszcze uczynił go komisarzem komór palowych w Gdańsku i Elblągu (komory palowe były rodzajem urzędów celnych). Być może argumentem był posiadany już przez Hackiego, a nadany przed laty przez Krystynę, tytuł opata w Kołbaczu, jednak w pełni satysfakcjonująca odpowiedź na to pytanie niestety nie istnieje.

Zmierzch kariery i francuski rewanż 

Francuzi nigdy nie zapomnieli afrontu, którego przyczyną była wywiadowcza działalność Hackiego, i jego przechwytywania francuskich listów. Melchior de Polignac, który w 1693 r. zastapił w roli francuskiego ambasadora następcę niesławnego de Vitry’ego, de Béthune’ea, intensywnie pracował nad naprawą stosunków francusko-polskich. Kardynał szybko zaskarbił sobie szczerą sympatię Sobieskiego, który w ostatnich latach swojego życia był już mocno schorowany i niemal nie opuszczał Wilanowa. Jak wszyscy posłowie Francji w Rzeczpospolitej, również Polignac w tajemnicy prowadził agitację za paryskim kandydatem na tron.

Jako zręczny dyplomata, Polignac po przybyciu do Gdańska spotkał się z Hackim i wręczył mu prezent za pochwalny utwór opata, napisany na cześć Ludwika XIV. Później jednak próbował zaszkodzić Hackiemu, rozpowszechniając plotkę, jakoby opat miał podjąć próbę otrucia króla na zlecenie dworu wiedeńskiego. Za swój odrażający czyn Hacki miał otrzymać niebagatelną sumę 1000 talarów oraz diamentowy krzyż.

Rzekome lekarstwo wysłane przez Hackiego jako podarunek dla króla miano najpierw podać – za namową Polignaca -c horej kobiecie, która po zażyciu medykamentu umarła w męczarniach, a przeprowadzone natychmiast śledztwo wykazało obecność w pigułkach chlorka rtęci i opium. Na szczęście władca nie uwierzył w takie zamiary swojego długoletniego sługi i współtwórcy jego wielkich sukcesów – a niedługo później, po wielu latach ciężkich chorób, zmarł w Wilanowie 16 czerwca 1696 r.

Śmierć Sobieskiego oznaczała również odstawienie Hackiego na boczny tor wielkiej polityki. Przyjął jeszcze w 1697 r. w Oliwie Franciszka Ludwika, księcia Conti, który przybył objąć tron Rzeczpospolitej, ale wojska wierne Augustowi II skutecznie przepędziły go z kraju. Wettyn nie mógł łaskawie spoglądać po takiej demonstracji na Hackiego, który spokojnie dożył swoich lat w opactwie, już z dala od wszelkich intryg, dyplomatów i agentów nowej epoki. Zmarła 4 marca 1703 r., a jego zwłoki spoczęły w krypcie pod prezbiterium w oliwskiej katedrze.

Śladami Hackiego w Oliwie

 

P]omimo swojego bujnego życia szpiega, agenta i dyplomaty Michał Hacki znajdował czas żeby dobrze zajmować się swoim opactwem. Niektóre z jego fundacji możemy podziwiać do tej pory – to prawdziwe barokowe skarby i niemi świadkowie ostatnich wielkich zrywów Rzeczpospolitej. Do najważniejszych zabytków należą dwa.

Barokowy portal katedry oliwskiej, ufundowany przez Opata Hackiego.

Przede wszystkim, chcąc odwiedzić katedrę, możemy zobaczyć piękny barokowy portal ufundowany przez Hackiego. Jako twórcę często wymienia się związanego w młodości z Gdańskiem Andreasa Schlütera. Jeżeli w istocie ten zdolny architekt i rzeźbiarz wykonał to dzieło, opat Hacki znajduje się w gronie naprawdę możnych klientów: Schlüter wykonywał zamówienia m.in dla Sobieskiego, Krasińskich, elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma czy rosyjskiego cara Piotra I. Wykonany z piaskowca portal jest nieodrodnym dzieckiem rozbuchanej epoki baroku – to widać na pierwszy rzut oka. Znajdująca się na niej łacińska inskrypcja, która wyżłobionymi złotymi literami oznajmia światu:

Na większą chwałę Boga został założony kościół klasztorny Najświętszej Maryi Panny w Oliwie i zakonu cystersów przez księcia pomorskiego Subisława w roku pańskim 1170 i poświęcony Przenajświętszej Trójcy, Najświętszej Maryi Pannie Bożej Rodzicielce, jak również miodoustemu doktorowi Bernardowi; odbudowany przez najdostojniejszego opata Dawida Konarskiego, udekorowany portalem przez najdostojniejszego opata Michała Antoniego Hackiego w roku pańskim 1668, w roku pańskim 1771 przez czcigodny konwent nową fasadą upiększony.

Nad tablicą, w zwieńczeniu, znajdował się jeszcze jeden element – herb Janina Jana III Sobieskiego. Dzisiaj herb nie jest już integralną częścią portalu – został zawieszony na murze wieży, wraz z tablicą pamiątkową.

W samej katedrze najważniejszą fundacją Hackiego jest ołtarz główny. To monumentalne, prawdziwie barokowe założenie realizujące w pełni ideologiczny program kontrreformacji, którego nie powstydziłyby się najważniejsze świątynie Rzymu. Pośrodku kolumnady z piaskowca znajduje się obraz Andrzeja Stecha, na którym przedstawiona jest Maryja i św. Bernard, czyli patron cystersów. Najbardziej charakterystycznym elementem ołtarza są jednak stiukowe niebiosa, wypełnione figurami aniołów i świętych.

[google_map_easy id=”4″]

WYKORZYSTANE ŹRÓDŁA

  • J. Sachslehner: Wiedeń 1683
  • Z. Iwicki: Oliwa wczoraj i dziś: przewodnik po zabytkach katedry i byłego klasztoru
  • W. Konopczyński: Od Sobieskiego do Kościuszki
  • E.Cieślak, C.Biernat: Dzieje Gdańska
  • Listy do Marysieńki pióra króla Janna III Sobieskiego, w opracowaniu L. Kukulskiego
  • Zbiory cyfrowe Biblioteki Narodowej
  • Widok Stambułu ok 1700 r. – zbiory cyfrowe Galliki 
  • Portret królowej Krystyny pędzla Anselma van Hulle, 1648 r. źródło: Wikimedia Commons
  • Zdjęcie portretu opata Hackiego w Wielkim Refekatrzu – autorstwo Sławomira Piotra Babnisa
  • Artykuły w Pasażu Wiedzy Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie: Michał Antoni Hacki, królewski dyplomata i deszyfrant, Tajemnice opata Hackiego, Michała Hackiego droga do opactwa, Życie zakonne Michała Hackiego

 

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

%d bloggers like this: