Jak wyglądała pierwsza karczma w Nowym Porcie?8 minut lektury

Jak wyglądała pierwsza karczma w Nowym Porcie?8 minut lektury

Po lewej stronie plan Wisłoujścia i okolic z 1603 roku, zaś po prawej fragment słynnego obrazu Isaaka van den Block Apoteoza Gdańska  z 1608 roku (źródło: Gallica).

U swoich początków Nowy Port, podobnie jak reszta terenów leżących w pasie nadmorskim położonym między Oliwą a Gdańskiem, był związany z cystersami. Przy północnym skraju Jeziora Zaspa (przy dzisiejszej ulicy Wyzwolenia) powstały zabudowania należące do mistrza rybackiego, nadzorującego połowami w imieniu opata. Z kolei na zachodnim brzegu Martwej Wisły pojawiła się karczma…


Karczma Zachodnia (Westkrug) powstała już przed 1577 rokiem, była więc jednym z najstarszych budynków wzniesionych w Nowym Porcie. W kolejnych latach dołączyły do niej dwie kolejne – Karczma Hakowa oraz Balastowa (Hakenkrug oraz Ballastkrug), kolejno pod koniec XVI oraz w połowie XVII wieku. Oliwscy cystersi byli właścicielami tych przybytków, które oddawali w dzierżawę, co było kolejnym źródłem dochodu bogatego opactwa. 

Klientami Karczmy Zachodniej byli nie tylko mieszkańcy okolicznych wsi (takich jak chociażby Brzeźno czy Zaspa), czy rybacy pracujący na jeziorze. Wokół karczmy – oraz na przeciwległym brzegu rzeki, w Twierdzy Wisłoujście – panował nieustanny ruch statków, a przecież ludzie morza zawsze byli skorzy do zabicia czasu kuflem piwa. Na terenie Nowego Portu pojawiały się kolejne zabudowania – domki należące do rybaków oraz chłopów, podległych zakonowi. 

Fragment mapy Tractuum Borussiae, circa Gedanum et Elbingam ab incolis Werder appellati cum adiuncta Neringia, nova et elaboratissima delineatio Olausa Joannisa  Gothusa sprzed 1645 roku. Widać zaznaczoną Karczmę Zachodnią (Westkrog). (źródło: Gallica).

 

JAK WYGLĄDAŁA KARCZMA W NOWYM PORCIE?

Chociaż Karczma Zachodnia nie przetrwała do naszych czasów, wiemy jak wyglądała – a  jednocześnie dzięki temu możemy sobie też wyobrazić, jak mogły wyglądać podobne przybytki w mikrokosmosie dawnego Gdańska. Odpowiedzią jest plan z 1603 roku oraz fragment słynnego obrazu z roku 1608 roku.

Fagment słynnego obrazu Isaaka van den Block Apoteoza Gdańska  z 1608 roku.

Zacznijmy od tego drugiego elementu. W 1608 roku Isaak van den Block namalował Apoteozę Gdańska, zdobiącą do dzisiaj Wielką Salę Rady. Na tej idealistycznej wizji miasta jeden koniec tęczy, symbolizującej porozumienie ludzi i Boga (oraz zapewne w domyśle sprzyjanie miastu samej Opatrzności) zanurzony jest w Wiśle, wpływającej do Bałtyku. 

Widzimy tam Twierdzę Wisłoujście oraz ruch statków; po drugiej stronie rzeki zalesiony nadmorski pas ciągnie się aż do Oliwy. Naprzeciwko Twierdzy widzimy budynek Karczmy Zachodniej, graniczącej od zachodu z krańcem Jeziora Zaspa. Prosta konstrukcja (prawdopodobnie szkieletowa) jest otoczona płotem. Można dostrzec czerwony dach oraz komin, oraz małe domki, które za karczmą wyrastały w stronę brzegu morza. 


Przeczytaj również: POWINNOŚCI OLIWSKIEGO CHŁOPA, CZYLI #7 NAJCIEKAWSZYCH PRAW OBOWIĄZUJĄCYCH W XVII-WIECZNEJ WSI– Oliwski chłop w XVII wieku musiał pamiętać o wielu rzeczach. Przy każdym domu musiała być drabina, a komin i piec musiały być w idealnym w stanie. Nie mógł nosić kosztownej odzieży, a piwo które pił musiało pochodzić z klasztornego browaru. We wsi nie można również ukrywać ani złodzieja, ani zbójcy, a tym bardziej czarowników…a to wszystko było usankcjonowanie prawnie.


Ten sam widok wyłania się z planu Wisłoujścia i okolic z 1603 roku, przechowywany w Tajnym Archiwum Państwowym Fundacji Pruskiego Dziedzictwa Kulturowego. Marcin Szumny, doktorant UG i przewodnik po Gdańsku, który prowadzi w Berlinie kwerendę archiwalną, opublikował zdjęcie planu w mediach społecznościowych. 

Fragment planu z 1603 roku.

Na planie widzimy zaznaczoną Karczmę Zachodnią. Dokładnie tak jak na Apoteozie Gdańska, budynek jest otoczony płotem, zaś jego dłuższy bok skierowany jest w stronę rzeki. Wokół znajdują się jeszcze dwa budynki (być może zabudowania gospodarcze), których nie widać u van den Blocka. Być może malarz ich nie ujął w swoim dziele lub już nie istniały, jednak pierwsza opcja wydaje się być bardziej prawdopodobna. 

 

PRZEPISY DLA KARCZMARZA

Dzięki szczęśliwemu zbiegowi okoliczności jesteśmy w stanie powiedzieć, jakich dokładnie praw i przepisów musiał przestrzegać dzierżawca Karczmy Zachodniej na początku XVII wieku. Z 1616 roku pochodzi wilkierz, czyli zbiór przepisów, wydany dla poddanych oliwskiego klasztoru przez opata Dawida Konarskiego. Ten szlachcic pomorski był dobrym zarządcą majątku, ale również zręcznym politykiem – w 1597 roku wynegocjował z Gdańskiem ugodę dotyczącą rybaków i ich siedzib (bardzo możliwe,iż  właśnie siedziby widzimy na planie i obrazie za Karczmą Zachodnią). 

Co ciekawe, dokument został stworzony w języku polskim. Oto kilka jego punktów, które szczególnie interesowały karczmarzy (pisownia oryginalna):

My brat Dawid Konarski w przejrzenia Boskiego opat klasztoru oliwskiego cistercjeńskiego zakonu, diecezji włocławskie (…) pargniemy tedy, aby we wszytkich naszych i klasztoru naszego wsiach niżej napisane punkta i artykuły miasto wilkierza były, które wszyscy obywatele oliwscy, emfiteutowie, jako i dannicy, gburzy, poddani i luźni, pod klasztorem naszym osiadli, dobrowolnie i ochotnie przyjąć i napotym nienaruszone uczynkiem pełnić mają. 

XVII. Nie ma  też żaden z naszych poddanych oprócz naszego i naszych pozwolenia na ślubiny, wesela, krzciny albo insze biesiady, jako też i na żniwa albo kiedyśkolwiek w swym domu inszego piwa używać oprócz tego, które w naszym browarze, do którego nasi poddani przynależą, robione bywa; daleko mniej mają z flaszkami, łagewkami i inszemi naczyniami do obcych karczem posyłać i piwo brać (wyjmujemy jednak chorych), pod winą, którą sobie zachowujemy.

XIX. Zakazujemy też wszystkim poddanym naszym i pod nami osiadłym, aby żadnych nierządnych niewiast gospodą nie przyjmowali, pod wina pięciu grzywien panu. 

XX. Nie ma żaden osób takich, którym dla występków jakich zakazano, do gospody przyjmować albo przy sobie bawić oprócz wiadomości naszej, pod surową karą. 

XXII. Nie ma się też żaden karczmarz ważyć obcego piwa szynkować oprócz tego, które z browaru wychodzi, do którego on należy, chybaby się stało z naszym dozwoleniem, pod surową winą. Do robienia zaś piwa powinien każdy z każdej wsi do dworu albo browaru bieżeć kolejno. 

XXIV. Przykazujemy też surowo wszystkim karczmarzom i hakarzom, żeby wszelakie potrzeby przedajne mieli tak dla podróżnych, jako i dla obywatelów, pod utraceniem ich prawa. 

XXV. Każdy karczmarz powinien będzie mieć puszkę dla ubogich, do której będzie odbierał jałmużnę, którą dobrzy i miłosierni chrześcianie ubogim dobrowolnie ofiarować będą, w którą też i wina włożona będzie od tych, którzy złorzeczeniem, przeklinaniem i inszemi złemi przykładami i obyczajami wykroczą i przestąpią, a te pieniądze co rok z wiadomością pańska mają być ubogim i niedostatecznym wydane. 

ŚMIERĆ ZACHODNIEJ KARCZMY, NARODZINY ZACHODNIEGO SZAŃCA 

Fragment planu Twierdzy Wisłoujście (Plan de la rivière de Danzix) Pierre’a Loysela, 1698 r. (źródło: Gallica).

Końcem dla Karczmy Zachodniej okazały się niepokoje XVII wieku. Działania toczące się w toku wojen polsko-szwedzkich toczących się od początku stulecia o wpływy nad Bałtykiem, skłoniły władze Gdańska do rozbudowy fortyfikacji. Prowadzący swój zwycięski pochód Szwedzi odpuścili sobie oblężenie potężnej Twierdzy Wisłoujście – dlatego postanowiono aby ją dodatkowo wzmocnić. W 1627 roku postanowiono rozebrać Karczmę Zachodnią, zaś na jej miejscu powstał Szaniec Zachodni: dzieło rogowe, wzmocnione z czasem dwoma półbastionami. Już w 1654 roku rozebrano Szaniec Zachodni, aby wznieść go od początku – tym razem według projektu słynnego architekta i fortyfikatora Strakowskiego. Chociaż Karczma Zachodnia na zawsze zniknęła z krajobrazu terenu na którym miał powstać Nowy Port, była ważnym elementem historii dzielnicy – której duch, od zawsze przepojony morzem, z karczmami jest związany do dnia dzisiejszego. 


Przeczytaj również: JAK SZPIEG OPISYWAŁ GDAŃSK W 1670? – Rzeczpospolita w 1670 targana była sporem dwóch frakcji politycznych. Nad Wisłę został wysłany agent Ludwika XIV, Jean de Courthonne, który wszystkimi możliwymi środkami miał wspierać stronnictwo profrancuskie. Pod koniec maja wszedł na pokład okrętu, którego docelowym portem był Gdańsk.


 

 

 

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

%d bloggers like this: