#4 sceny z XVIII-wiecznego Gdańska. Kawiarnie, spacery, zieleń i parasolki9 minut lektury

#4 sceny z XVIII-wiecznego Gdańska. Kawiarnie, spacery, zieleń i parasolki9 minut lektury

Fragment ryciny Matthaeusa Deischa przedstawiającego Długą i Długi Targ. Galeria gdańszczan na najważniejszej ulicy miasta. (Lata sześćdziesiąte XVIII wieku. Źródło: www.polona.pl)

W swoich 50 widokach Gdańska Matthaeus Deisch uwiecznił, oprócz najważniejszych gmachów, coś jeszcze – gdańszczan podczas swoich codziennych zajęć. Cofnijmy się więc w czasie do XVIII-wiecznego Gdańska i podejrzyjmy kilka scen z codziennego życia: na spacerze, w kawiarni, publicznym ogrodzie i damy dzierżące parasolki.


W latach 1760-1765 Matthaeus Deisch stworzył na zamówienie Rady Miejskiej cykl 50 widoków Gdańska. Piękne ryciny stanowią zapis życia codziennego w XVIII wieku, i chociaż na pierwszy rzut oka zauważamy głównie miejskie budynki, gdy poświęcimy odrobinę więcej czasu zaczniemy dostrzegać szczegóły: ludzi i ich ubiory, zachowania, a czasem nawet grymasy twarzy. Poniższa lista jest zbiorem takich właśnie scenek rodzajowych w tle, które można umieścić w szerszym kontekście całej epoki. 

Jednocześnie fragmenty rycin mogą być uzupełnione przez opisy z XVIII-wiecznego przewodnika po gdańsku, napisany przez angielskiego podróżnika. W  roku 1734 w Londynie ukazała się książka Szczegółowe opisanie miasta Gdańska… Odpowiadała ona na zapotrzebowanie czytelników, chłonących wieści z frontu wojny o polską sukcesję – połączone siły Rosji, Saksonii i lojalistów wiernych Augustowi III walczyły z siłami wiernymi Stanisławowi Leszczyńskiemu. Wpływ na potrzebę informacji podsycała coraz prężniej działająca prasa. Szczegółowe opisanie miasta Gdańska… było jedną z wielu publikacji dotyczących geografii, historii i bieżącej polityki, które cieszyły się ówcześnie dużą popularnością.

#1 SPACEROWANIE

Chociaż od zawsze chodzenie było główną metodą przemieszczania się ludzi w mieście, dopiero w XVIII wieku spacerowanie dla przyjemności stało się popularną rozrywką. Wraz z tym zjawiskiem zaczęła się rodzić potrzeba wytyczania tras spacerowych, tworzenia publicznych parków i ogrodów, czy powstawania modnych sklepów, teatrów i kawiarni. Również w XVIII wieku ugruntowała się pozycja miejskich budynków, które były punktem odniesienie i wizytówką – paryski Pont Neuf, londyńskie Westminster, czy gdański kościół Mariacki. 

Fragment ryciny Matthaeusa Deischa przedstawiającego fontannę Neptuna. Dwóch mężczyzn pogrążonych w rozmowie podczas spaceru. (Lata sześćdziesiąte XVIII wieku. Źródło: www.polona.pl)

Wciąż jednak spacerowanie w Gdańsku wiązało się z ryzykiem (dlatego dobrze urodzone kobiety rzadko wybierały się na miasto samotnie). Chociaż od 1766 roku gdańskie ulice były oświetlane lampami olejnymi, zawieszanymi na słupach, doświetlenie nie było dostateczne. Wiele do życzenia pozostawała również numeracja budynków (pierwsza regularna wprowadzona została dopiero w 1793 roku) oraz tabliczki z nazwami ulic (nad Motławą od 1803 roku).  Ruch w dużym mieście sprzyjał również kradzieżom i rozbojom; nietrudno też było wpaść na przejeżdżające wozy. 

Angielski podróżnik w 1734 roku dosyć humorystycznie opisał stan gdańskich dróg i chodników:

Dla Anglika, powierzchnia ich ulic wydaje się z początku nieregularna, tak jakby nie umieli położyć równego chodnika lub płyty są ściśnięte tak mocno jak u nas w Anglii, zaś środkiem drogi biegnie linia złożona z największych płyt brukowych. Jednak chwila czasu spędzona w mieście przyzwyczaja gościa do nawierzchni i sprawia, że człowiek jest zawstydzony że wcześniej narzekał, jak widzi kobiety przemykające zwinnie po ulicach (odziane jedynie w pantofle!), bez uczynienia ani jednego fałszywego kroku – aż dziw bierze, czy one w ogóle nie przejmują się, że mogą skręcić swoje karki.

 

#2 KAWIARNIE 

Do Gdańska kawa trafiła w pierwszej połowie XVII wieku – pierwsza wzmianka pochodzi z 1634 roku, gdzie podano również kwotę, którą zapłacono za drogocenny ładunek – prawie 13.000 grzywien. Według Andrzeja Januszajtisa, pierwsze informacje o gdańskich kawiarniach można znaleźć w rozporządzeniu Rady Miasta z 1697 r., nakazującym właścicielom m.in. kafehauzów meldowanie o podejrzanych obcych gościach. W XVIII wieku kawiarnie stały się miejscami, w których gromadzono się nie tylko dla rozrywki, ale również w celu przeprowadzenia interesów. Kawa i herbata stały się modnymi używkami i przestały należeć, jak w wieku poprzednim, do świata medykamentów. Często kawiarnie były miejscami, gdzie wymieniano się najnowszymi wieściami ze świata, opowiadano sobie o nowych modach i prądach oraz czytano na głos gazety czy korespondencję. Najprawdopodobniej kobiety, w towarzystwie mężczyzn, mogły wchodzić do kawiarń – aczkolwiek w niektórych europejskich krajach kawiarnie były zarezerwowane dla mężczyzn, lub przebywanie w jej kobiet było niechętnie traktowane. 

Fragment ryciny Matthaeusa Deischa przedstawiającego Motławę i Długie pobrzeże. Mężczyzna pali fajkę – niektóre kawiarnie zabraniały tej używki w swoich progach. (Lata sześćdziesiąte XVIII wieku. Źródło: www.polona.pl)

Najsłynniejszą gdańską kawiarnią była kawiarnia Mombera (w czasach Deischa prowadzona przez Dirka Mombera). Anton Momber, gdański mennonita, założył swój lokal przy ulicy Słodowników 4, w budynku przylegającym do Bramy Żabiej. Powstał nawet poemat, sławiący to miejsce, a w swoich wspomnieniach pisali o niej podróżnicy: 

 

Kawiarnie są codziennie tłumnie odwiedzane; mają piękne pokoje z obrazami i podłogi wyłożone marmurem. W niektórych z nich jest na tyle pięknie, że zakazano palenia tytoniu w fajkach. Ta kawiarnia, która przewyższa wszystkie inne w Gdańsku, nazywa się Kawiarnią Mummers [literówka autora – przyp. Gedanarium] – znajdującą się w budynku przylegającym do Bramy, która oddziela Główne Miasto od Starego Przedmieścia. Właściciel i jego rodzina są mennonitami. Na tyłach kawiarni znajduje się kwadratowy plac zamieniony w ogród, gdzie znajduje się wiele pięknych roślin, fontann, piękna woliera, w której ptaki budują gniazda, rozmnażają się i wypoczywają na drzewach, oraz pięknie wymalowane altanki, w której różne grupy mogą spędzić kilka miłych letnich godzin.

Niestety, dzisiaj po tej kawiarni pozostała jedynie pusta przestrzeń przy odsłoniętych ruinach Bramy Żabiej. 

#3 PARASOLE

Dzisiaj parasole dosyć jednoznacznie kojarzą nam się z ochroną przed deszczem, historycznie służyły głównie jako zapora przed promieniami słońca. Ta funkcja przetrwała nawet w nazwie: parasol jest francuską zbitką dwóch słów: para (tarcza, ochrona) oraz sol (słońce). Co ciekawe, w tym języku do dzisiaj parasol oznacza jedynie przedmiot przydający się na plaży; przed deszczem chroni z kolei parapluie. 

Fragment ryciny Matthaeusa Deischa przedstawiającego widok na Gdańsk od południa. Mężczyzna towarzyszy dwóm kobietom, które dzięki parasolom osłaniają się od słońca. (Lata sześćdziesiąte XVIII wieku. Źródło: www.polona.pl)

Chociaż znane już w starożytności, parasole były zapomniane w średniowieczu, zaś do powszechnego użytku wróciły dopiero w XVIII wieku – najpierw we Francji, skąd moda powędrowała do reszty Europy. W 1710 roku powstał wygodny, składany model, który błyskawicznie podbił serca paryżanek, i w ten sposób parasol stał się niezbędnym modowym akcesorium (podobnie jak wachlarze), często pięknie ozdobionym i pomagającym kobietom w utrzymaniu pożądanej, bladej karnacji. 

Parasole mogły mieć różne kolory i mogły być wykonane z koronki, jedwabiu lub atłasu. Podobnie, od stopnia zamożności zależała rączka, wieńcząca drewniany trzonek – te mogły być zrobione z drewna, kości słoniowej, złota lub srebra. Jako wyjątkowo kobiecy gadżet, ciężko było dostrzec mężczyznę z parasolem (chyba że sługę, trzymającego parasol nad swoimi pracodawcami), ponieważ wychodzono z założenia, że mężczyznę z parasolem nie stać na własny powóz. 

#4 ZIELEŃ W MIEŚCIE

Ogrody i parki publiczne zaczęły pojawiać się w połowie XIX wieku jako odpowiedź na wyzwania rodzącego się kapitalizmu i potrzeby obcowania z przyrodą całego miejskiego społeczeństwa. Jednak już w XVIII wieku ogrody zaczęły pełnić ważną funkcję socjalną – w ogrodach urządzano spotkania, rozmawiano, zaś pięknie zadbany ogród był dumą właściciela. Każdy podmiejski dworek patrycjuszowski musiał mieć piękny ogród – tego wymagała moda oraz prestiż. Królowały geometryczne założenia ogrodowe, których wzorem były francuskie ogrody barokowe i rokokowe. Przyroda wdzierała się do miasta również w postaci promenad, bulwarów, skwerów i alej. Ogrody powstawały również przy karczmach, kawiarniach i zajazdach: m.in we Wrzeszczu, Jaśkowej Dolinie czy Stawowiu. Trzeba również wspomnień o całych ogrodowych dzielnicach Gdańska – Nowych i Długich Ogrodach, chociaż tam współczesna myśl miała dotrzeć odrobinę później. 

Fragment ryciny Matthaeusa Deischa przedstawiającego widok na Bramę św. Jakuba. Po lewej stronie widać fragment jednego z najstarszych gdańskich zieleńców – Błędnika. (Lata sześćdziesiąte XVIII wieku. Źródło: www.polona.pl)

Jednym z najstarszych publicznych zieleńców była promenada Błędnik (Irrgarten), założona na początku w 1708 roku. Na rycinach Deischa Błędnik występuje jako Plantage – Plantacje. Wcześniej na tym miejscu znajdowało się wysypisko śmieci, ale dzięki działaniom pułkownika Johna von Sinclaira i rajcy Johanna Nathaniela Ferbera zmieniono to miejsce w ogólnodostępny ogród, otoczony płotem. Również to miejsce opisał Anglik w swojej relacji z 1734 roku:

Przed Bramą Oliwską widzimy dużą przestrzeń, która w 1721 roku została ujarzmiona wielkim planem, zyskując formę i porządek, na koszt miasta, a która składa się  z równych alej, plantacji drzew i wiecznie zielonych roślin, miejsc do spoczynku, trawiastych i żwirowych ścieżyn, a to wszystko, gdy drzewa odpowiednio urosną, będzie wymarzonym miejscem publicznym.

Fragment ryciny Matthaeusa Deischa przedstawiającego Błędnik (tutaj jako Plantage). (Lata sześćdziesiąte XVIII wieku. Źródło: www.polona.pl)

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

%d bloggers like this: